Tegen de terreur. Hoe Europa veilig werd na Napoleon
Beatrice de Graaf

Amsterdam: Prometheus, 2018. 510 p.
ISBN 978 90 351 4458 3
€ 19,99

Our friends the enemies! The occupation of France after Napoleon
Christine Haynes

Cambridge, MA: Harvard University Press,, 2018. 404 p.
ISBN 9780674972315
€ 36,-

De ondergang van het Napoleontische keizerrijk en de herordening van Europa tijdens het Congres van Wenen (1814-15) heeft altijd sterk in de historische belangstelling gestaan. Dit geldt veel minder voor het vervolg van het grote Europese congres: de bezetting van Frankrijk door de geallieerde legers van 1815 tot 1818. In reactie op de onverwachte terugkeer van Napoleon tijdens de Honderd Dagen werd besloten tot een tijdelijke bezetting van Noord- en Oost-Frankrijk om het onrustige land te pacificeren. Het bestuur over deze geallieerde bezettingsmacht, en tot op zekere hoogte van Frankrijk zelf, werd in handen gelegd van een ‘Geallieerde Raad’.

Deze Raad bestond uit vertegenwoordigers van de vier bezettende grootmachten, Rusland, Engeland, Pruisen en Oostenrijk. De Raad diende toe te zien op de uitvoering van het verdrag van Wenen en het daaropvolgende Tweede Verdrag van Parijs (20 oktober 1815). Onder deze raad hingen verschillende subcommissies die zich bezighielden met veiligheid, censuur, persvrijheid, financiën en vestingbouw. Arthur Wellesley, de hertog van Wellington en ‘l’homme de l‘Europe’, was de invloedrijke voorzitter en opperbevelhebber van het geallieerde bezettingsleger. Twee prachtige recent verschenen boeken werpen een verschillend licht op deze relatief vergeten maar cruciale periode in de Europese geschiedenis.

In Tegen de Terreur onderzoekt Beatrice de Graaf, hoogleraar in de geschiedenis van de internationale betrekkingen, de geallieerde bezetting vanuit het perspectief van een ‘Europees veiligheidscultuur’ (zie hiervoor ook: B. de Graaf e.a., red., Securing Europe after Napoleon (2019)). Zij neemt stelling tegen het breed gedeelde idee dat de internationale veiligheidssamenwerking een uitsluitend twintigste-eeuws fenomeen is. Overtuigend maakt zij duidelijk dat in de postnapoleontische jaren de Europese landen samenwerken om de stabiliteit en repos van het oude continent te garanderen.

Juist de Europese dimensie van de post-napoleontische politiek is vaak genegeerd door de latere nationaal georiënteerde historiografie. Het perspectief van ‘het veiligheidssysteem’ stelt haar in staat om nationale ontwikkelingen moeiteloos te verbinden met de internationale relaties. Met veel kennis van zaken introduceert zij concepten uit het contemporaine veiligheidsonderzoek zoals ‘het dreigingsbeeld’ in de context van de Restauratietijd. Omdat de auteur veel aandacht besteedt aan de historische terminologie zoals die uit de bronnen naar voren komt, is er wat mij betreft geen sprake van anachronismen.

Het hart van het boek vormen de verslagen (protocollen) van de Geallieerde Raad (Allied Council), die De Graaf en haar ERC-team met veel speurwerk in archieven in alle hoeken van Europa op het spoort zijn gekomen. Deze verslagen worden niet centraal bewaard, en zijn, zoals veel vroeg negentiende-eeuwse staatspapieren, vaak te vinden in de privé-archieven van de voornaamste actoren en hun nakomelingen. De Graaf maakt aannemelijk dat de geallieerde raad fungeerde als een soort Europees veiligheidsgremium waarin de belangen van de verschillende Europese landen gekalibreerd werden. Vooral voorzitter Wellington speelde een belangrijke bemiddelende rol tussen enerzijds het Pruisische verlangen naar een harde aanpak van het revolutionaire Frankrijk en anderzijds de grote sympathie voor Frankijk van de Russische tsaar. De geallieerde raad had zo een matigende werking op de bezetting, maar ook op het gerestaureerde Bourbon-bewind dat moest laveren tussen moderate en radicale royalisten.

Een verder sterk punt van het boek is dat het veel meer is dan een geschiedenis van internationale betrekkingen. In de verschillende hoofdstukken bespreekt De Graaf de diverse aspecten van de Europese reconstructie na Napoleon. Zo komen achtereenvolgens de emotionele, literaire en culturele aspecten van de veiligheidssystem, de interne werking van de ‘Allied machine’, de opzet van een geallieerde veiligheidsdienst en de strijd tegen de (vermeende) terreurcomplotten, de herstelbetalingen en de financiële aspecten aan bod. In een verder hoofdstuk wordt de bouw van een ring van forten rondom Frankrijk geanalyseerd als een versteende uitwerking van de ‘Europese machtsbalans’. Het gezamenlijke veiligheidssysteem kende ook grenzen: de Verenigde Staten werden buitengesloten en de wil ontbrak om gezamenlijk op te treden tegen Zuid-Amerikaanse revoluties. In de conclusie beschrijft zij de blijvende erfenis van de Geallieerde Raad in de vorm van een duurzame veiligheidscultuur in Europa, ook al kreeg dit systeem in de jaren na 1818 een steeds repressiever karakter.

Bijzonder is verder ook de grote rol die De Graaf, in navolging van Niek van Sas, geeft aan het jonge Koninkrijk der Nederlanden. Juist de constructie van een Europees veiligheidssysteem maakte het mogelijk dat tweede- en soms zelfs derderangs staten een rol konden spelen op het diplomatieke toneel. De bouw van de Wellingtonbarrière, het grootste concrete project van de Raad, vond bijvoorbeeld voor een groot deel op het grondgebied van Nederland plaats. Naast Pruisen was Nederland ook een van de belangrijkste eisers van teruggave van door de Napoleontische legers geroofde Nederlandse kunst, in de ogen van de Fransen echter een ‘cultureel Waterloo’. Restitutie van de gestolen schilderijen was van groot belang voor het jonge koninkrijk. Ook wisten de Nederlandse gezanten Gagern, Canneman en Fagel veel succes te boeken op het gebied van de herstelbetalingen. Alleen wanneer kleine staten als het Nederlandse koninkrijk de belangen van de grootmachten doorkruisten, waren deze niet toegeeflijk. Zo was het verzet van Willem I tegen het nemen van maatregelen tegen de Franse liberale ballingen in Brussel in 1817 een belangrijk onderwerp van debat in de Raad in 1817: de geallieerden dwongen Willem I tot het uitvaardigen van een strengere perswet.

De focus op de Geallieerde Raad als kern van de reconstructie na Napoleon leidt er onvermijdelijk toe dat andere aspecten minder belicht worden. Zo ziet De Graaf de jaren 1814-15 als een nieuw begin, en besteedt in mijn ogen onvoldoende aandacht aan de continuïteit met de ‘Europese veiligheidscultuur’ van de Revolutie en uiteraard vooral Napoleon (zie hiervoor het werk van onder meer de Amerikaanse historicus Howard Brown). Het feit dat De Graaf van origine een kenner is van de Duitse geschiedenis, leidt er wellicht toe dat het bronnenonderzoek naar de Pruisische casus het meest uitgebreid is. Pruisische bureaucraten als Gruner, Müffling en Vom Stein komen hierdoor heel mooi uit de verf.

Het Franse perspectief blijft daarentegen relatief onderbelicht: Frankrijk vormt de achtergrond waartegen de Europese veiligheidscultuur zich ontwikkelt. Ook is er relatief weinig aandacht voor de ideologische dimensie, terwijl uitgerekend de Restauratie door kenners als Michael Broers is omschreven als de kraamkamer van de moderne politiek. In dit opzicht vormt het werk van Brian Vick over het Congres van Wenen en het vroege conservatisme en liberalisme een welkome aanvulling (vooral diens The Congress of Vienna: Power and politics after Napoleon (2014)). De meeste aandacht gaat naar staatslieden, bestuurders en literati, het onderzoek naar de publieke opinie en uitingen van ‘het gewone volk’ zijn minder systematisch onderzocht.

Veel aspecten die in het werk van De Graaf wat minder aan bod komen, staan juist centraal in het mooi geschreven boek van Christine Haynes, Our Friends the Enemies (2018). Waar De Graaf kiest voor het prisma van de Geallieerde Raad, beschrijft Haynes, hoogleraar aan de Universiteit van North Carolina in Charlotte, vooral de ervaringen van ‘gewone Fransen’ tijdens de bezetting, in het bijzonder de departementen buiten Parijs. Zoals blijkt uit de titel, analyseert Haynes kundig de spanning die er bestond tussen het onderdrukkende karakter van de militaire bezetting, maar tegelijkertijd ook de gemeenschappelijke belangen, interactie en in sommige gevallen zelf vriendschap en liefde tussen bezetter en bezette bevolking. Ook maakt zij heel duidelijk dat begrippen als ‘collaboratie’ en ‘accommodatie’ een compleet andere betekenis hebben dan in die andere bezettingen na 1871 en vooral 1940 en 1945.

Het eerste deel van het boek bevat een grimmige beschrijving van de moeilijkheden van de Franse bevolking in bezet gebied: het geweld, de diefstal maar ook moord en verkrachting (werkelijk en ingebeeld) worden beschreven op grond van bewonderenswaardig grondig bronnenonderzoek in de Franse archieven. Het boek neemt vervolgens een positiever wending: in het tweede deel komen achtereenvolgens de samenwerking en vriendschap aan bod. De geallieerde bezetting bevorderde zelf een kosmopolitische cultuur en herstelde de rol van Parijs als hoofdstad van Europa. In het bijzonder veel Britten brachten een bezoek aan de hoofdstad in de jaren na 1815, hetgeen ook tot klachten leidde bij Fransen over de schadelijke gevolgen van het massatoerisme en het gevaar van Engels cultureel imperialisme. Aan de hand van het sprekende voorbeeld van de Montagnes Russes, een soort vroege achtbaan, gaat zij in op de opkomst en ondergang van het postnapoleontische kosmopolitisme.

In het laatste deel van het boek bespreekt Haynes de politieke aspecten van de bezetting. Net als De Graaf is Haynes gematigd positief over de erfenis van de geallieerde bezetting van Frankrijk in 1815-18. Beide auteurs menen dat het geallieerde bestuur een (tijdelijk) matigende werking heeft gehad op het gepolariseerde post-napoleontische Frankrijk, zonder daarbij de onderdrukkende en gewelddadige kanten van de bezetting te negeren. Ook vormde de periode 1815-18 voor beide auteurs een belangrijke leertijd op het gebied van peacekeeping en Europese veiligheidssamenwerking. Het is dan ook zeer te hopen dat De Graaf en Haynes hun baanbrekende onderzoek naar de ontwikkeling van de Europese veiligheidscultuur uitbreiden naar de decennia na het Congres van Aken in 1818.

Matthijs Lok, universitair docent moderne Europese Geschiedenis, Universiteit van Amsterdam