Reuchlins reis. De Holland-Amerika Lijn en de landverhuizers

Cathalijne Boland
Reuchlins reis. De Holland-Amerika Lijn en de landverhuizers

Amsterdam: Alfabet Uitgevers, 2023, 444 p. + 24 p. foto’s
ISBN 978 90 2134 4055 5
€24,99

In studies en tentoonstellingen over landverhuizers die in de decennia rond 1900 vanuit Europa naar Noord-Amerika vertrokken zijn tenminste twee complementaire perspectieven te onderscheiden. Soms ligt de aandacht bij individuele migranten en hun leefwerelden. Het gaat dan om hun motieven om te vertrekken, hun wederwaardigheden en belevenissen tijdens de reis, hun emoties, succes of falen in het land van aankomst. Die invalshoek vind je bijvoorbeeld in het Deutsches Auswandererhaus in Bremerhaven, een museum gebouwd op de plek waar ooit de schepen van de Norddeutscher Lloyd vertrokken. Iedere bezoeker krijgt een kaartje met de naam, jaar van geboorte en overlijden, vertrekjaar en -haven van een landverhuizer. Met hem of haar ga je tijdens je bezoek aan het Auswandererhaus op reis naar de Nieuwe Wereld; luisterend naar het persoonlijke levensverhaal van de landverhuizer zoals dat bijvoorbeeld te vinden is in bewaard gebleven brieven aan achterblijvers.

In het tweede perspectief is dat het macroniveau: het gaat niet om de deelnemers aan maar om de (veranderende) omstandigheden waaronder landverhuizing plaatsvindt. Wat is het voor migratie relevante maatschappelijke krachtenveld en wat is de rol over overheden, rederijen en andere actoren? Landverhuizing stond rond 1900 onder toezicht. De reis van landverhuizers van hun plaats van vertrek naar hun plaats van bestemming verliep gereglementeerd. Ze moesten toestemming voor vertrek (lees: een paspoort) krijgen en in hun woonplaats bij een van de lokale agenten van stoomvaartmaatschappijen (zoals de Red Star Line, Antwerpen) een ticket bemachtigen. Lag hun vertrekhaven in een ander land, dan reisden ze per trein via een vaststaand traject door het transitoland naar de vertrekhaven. Ze sliepen er de laatste nachten in een migrantenhotel en ondergingen een medische keuring voordat ze aan boord mochten. Ook tijdens de zeereis golden tal van wetten en regels voor migranten en rederijen wat betreft voedsel, accommodatie en voorzieningen in de derde klasse. En eenmaal in New York, wachtten de immigratieautoriteiten op Ellis Island.

Iemand die deze gereglementeerde wereld in kaart heeft gebracht, is de Vlaamse historicus Torsten Feys (zie bijvoorbeeld zijn bijdrage in de door Verloren uitgegeven bundel ‘Allen zijn welkom’. Ontmoetingsplaatsen in de Lage Landen rond 1900). Feys is een van de mensen die Cathalijne Boland in haar uitgebreide verantwoording bedankt voor zijn steun. In Reuchlins reis onderzoekt ze hoe de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart-Maatschappij (NASM, opgericht in 1873, vanaf 1896 beter bekend als de Holland-Amerika Lijn) opereerde op de trans-Atlantische passagiersvaart tussen Europa en Noord-Amerika. Ze doet dat aan de hand van het leven en werk van een van de directeuren van de HAL: George Reuchlin. Hem kwam ze bij toeval op het spoor toen ze zocht naar een geschikte hoofdpersoon om het typische levensverhaal van een landverhuizer te vertellen. Die vond ze niet, de landverhuizers blijven in haar boek anoniem. Maar Reuchlin vond ze wel.

In haar boek verweeft ze de bedrijfsgeschiedenis van de HAL met een biografie van Reuchlin, die als zoon van een van de oprichters van de HAL was voorbestemd om zijn vader op te volgen. Ze vertelt over de reizen die Reuchlin moest maken, eerst als stagiaire bij de HAL (onder meer in New York en Bremen), later als deelnemer aan de vele vergaderingen en diners die nodig waren om kartelvorming in de trans-Atlantische stoomvaart daadwerkelijk van de grond te krijgen. Om een prijzenoorlog te voorkomen, maakten rederijen uit Groot-Brittannië (Liverpool met name) en het Europese continent (Hamburg, Bremen, Rotterdam, Antwerpen, Le Havre) die landverhuizers vervoerden onderling afspraken over minimumprijzen en marktaandelen; ook lobbyden ze gezamenlijk bij Amerikaanse autoriteiten, bijvoorbeeld als inperking of selectie van het aantal toegelaten migranten dreigde. Boland schrijft er inzichtelijk over.

Maar meer oog nog heeft ze voor zijn gezinsleven, als hij uiteindelijk in 1905, 30 jaar oud, trouwt met zijn Rotterdamse buurmeisje Athie. Ze krijgen drie kinderen, Reuchlin is een warme vader. Groot is dan ook de verslagenheid bij Athie, zijn familie en collega’s als hij in 1912 omkomt bij de ramp van de Titanic. Zijn lichaam is nooit gevonden.

Cathalijne Boland is geen historicus, maar neerlandicus, journalist en redacteur. Dat neemt niet weg dat Reuchlins reis op gedegen onderzoek berust. De intieme biografie leunt op de studie van het dertien meter strekkende familiearchief van de Reuchlins dat in te zien is bij het Stadsarchief Rotterdam. Daar worden ook de HAL-archieven bewaard, waarmee ze de bedrijfsgeschiedenis inkleurt. Verwacht geen academisch proefschrift, maar een boek uit de categorie literaire non-fictie waarin mensen als Annejet van Zijl en Judith Koelemeijer in uitblinken.

Ben de Pater, gepensioneerd universitair hoofddocent sociale geografie Universiteit Utrecht

Over de grens & De grens getrokken

Jan Brauer
Over de grens. De sociaal-politieke dynamiek in de Nederlands-Duitse grensregio’s, 1930-1940

Hilversum: Verloren, 2022, 331 p., paperback.
ISBN 9789044645088
€25

Dirkje Mulder-Boers
De grens getrokken. De Noord-Nederlandse grensbewoners in verhouding tot de Duitse grensbewoners en hun verbondenheid met de Duitse grensstreek in het algemeen tussen 1914-1964. Proefschrift Radboud Universiteit, pdf op http://repository.ubn.ru.nl, 306 p.
De grens getrokken. Noord-Nederlands grensbewoners tussen 1914-1964

Assen: Van Gorcum, 2020, 352 p., paperback
ISBN 978 90 2325 712 7
€34,95

Willem Drees maakte zich op 30 november 1938 in de Tweede Kamer boos over de riante positie van de ongeveer twintig Deutsche Schulen in Nederland, of – beter gezegd – over de welwillendheid van de regering jegens deze scholen. Kinderen leerden er dat Nederlanders Grenzdeutsche zijn, gebruikten schoolatlassen die Nederland toonden als deel van de Deutscher Kulturboden en zongen liederen als Deutschland erwache und Juda den Tot. Sinds september 1935 wapperde er de hakenkruisvlag (in die maand werd die de officiële Duitse vlag, en Nederlandse autoriteiten konden niet optreden tegen nationale vlaggen) en gaven leraren er les die door de NSDAP waren goedgekeurd als NS-Erzieher. En dat allemaal grotendeels bekostigd door de Nederlandse overheid. Wat vond de minister daar niet van? Die hield zich op de vlakte – de relaties met nazi-Duitsland waren al moeilijk genoeg, en de regering koos voor stille diplomatie en neutraliteit; economische belangen gingen voor.

Niet alleen de kinderen op de Duitse scholen, maar alle Duitsers in Nederland – in de jaren dertig ongeveer honderdduizend, vooral levend in de grensstreken – moesten vanaf 1933 in nationaalsocialistische geest heropgevoed worden. Verholländerung diende bestreden te worden. Völkische organisaties in het buitenland kregen steun en Auslandsdeutsche de wenk om toch vooral regelmatig feestavonden in een Deutsches Heim – ontmoetingsplekken voor Duitsers in Nederlandse steden – te bezoeken.

Ik ontleen dit alles aan het proefschrift van Jan Brauer (1956) dat hij op 2 februari 2022 verdedigde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij laat daarin zien hoe ook Nederlandse grensstreekbewoners het nieuwe regime in Duitsland aan den lijve voelden. Het gemoedelijke en in sommige regio’s ook intensieve samenleven met bewoners aan de andere kant van de grens was vrijwel direct na de machtsovername van Hitler voorbij. Brauer bezocht tientallen archieven en las duizenden documenten, vooral over regio’s waar Duitsers en Nederlanders het meest met elkaar te maken hadden: Enschede-Gronau, Nijmegen-Kleef, Venlo-Krefeld en Heerlen-Kerkrade-Aken. Volgens Brauer kregen de grensstreken tussen 1933 en 1940 circa 40 duizend vluchtelingen te verwerken, vooral Joden natuurlijk, maar ook zo’n vijfduizend socialisten en communisten. Lokale hulpcomités vingen hen op, veel vluchtelingen reisden door naar Amsterdam en bijna een derde vertrok weer uit Nederland – tot opluchting van Den Haag dat steeds meer voor een strenge grensbewaking koos en per se neutraal wilde blijven. Katholieke vluchtelingen werden ook opgevangen in de grenskloosters van Duitse congregaties die tijdens Bismarcks Kulturkampf waren uitgeweken naar vooral Limburg.

Grensgebieden werden tevens een uitvalsbasis voor het Exil-verzet, zo maakt Brauer duidelijk. Socialisten, communisten en katholieken probeerden met gevaar voor eigen leven drukwerk de grens over te smokkelen; hij schat dat 1000 tot 1500 van de KPD- en SPD-vluchtelingen zich min of meer permanent met verzetswerk bezighielden. Hun tegenstander was de Gestapo die niet alleen de grens bewaakte, maar ook talloze infiltranten, informanten en spionnen in Nederlandse (grens)streken had zitten. Gestapo-mannen opereerden volop op Nederlandse bodem, schakelden tegenstanders uit of ontvoerden hen naar Duitsland. Nederlanders die met illegaal drukwerk de grens overgingen – verstopt in het frame van een fiets, of op een binnenvaartschip – kregen eveneens met de harde Gestapo-hand te maken.

Brauer heeft tal van dit soort incidenten in de archieven en contemporaine media gevonden. Zijn proefschrift is behalve een academische analyse – ook van de zogeheten Westforschung, die ‘wetenschappelijk’ moest aantonen dat historisch-cultureel bezien de Nederlandse oostgrens geen bestaansrecht had – tevens een monument voor de moedigen die al ver voor 10 mei 1940 voor het verzet kozen of vluchtelingen opvingen: de Nijmeegse timmerman Henk Spansier, de familie Feller, rabbijn Alexander Salomons, pater Friedrich Muckermann en vele anderen.

Geografisch mooi aansluitend op de studie van Brauer is de dissertatie van Dirkje Mulder-Boers (1950), waarop ze op 16 januari 2020 promoveerde aan de Radboud Universiteit. Terwijl Brauer zich buigt over de relatief dichtbevolkte grensgebieden tussen Twente en Zuid-Limburg, onderzoekt zij de veel dunner bevolkte grensstrook tussen Groningen-Drenthe enerzijds en Ostfriesland, het Emsland en de Grafschaft Bentheim anderzijds, van elkaar gescheiden door de Bourtanger Moor. In het bijzonder gaat het haar om vier Groningse gemeenten (Beerta, Nieuweschans, Bellingwolde en Vlagtwedde) en drie Drentse gemeenten (Emmen, Schoonebeek en Coevorden). Ruimtelijk bezien is haar studie dus meer geconcentreerd dan die van Brauer, maar de onderzochte periode is langer: geen tien jaar, maar een halve eeuw – van 1914 tot 1964.

Anders dan Brauer, verzamelde Mulder-Boers ook gegevens via interviews met bewoners aan weerszijden van de grens. Van een systematische analyse van die 74 interviews (uit de jaren 2012-2016) lijkt geen sprake; zij gebruikt vooral citaten uit interviews om haar betoog te ondersteunen. Raar maar waar: Brauer interviewde niemand, maar toch leer je in zijn proefschrift ‘complete’ mensen kennen – als helden, wegkijkers of meelopers. Bij Mulder-Boers blijven zij vluchtige personages. Net als Brauer raadpleegde zij voorts archieven en regionale kranten. Vooral tijdrovend was haar studie van circa 3700 dossiers van collaborateurs/NSB’ers die te vinden zijn in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging. Uit haar dankwoord valt op te maken dat zij er zeker 50 werkdagen aan heeft besteed, en haar ‘archiefmaatje’ eveneens.

Mulder-Boers onderzocht de invloed van beide wereldoorlogen ‘op de veranderende betekenis van de grens in het leven van Noord-Nederlandse grensbewoners en hun verhouding met de Noordwest-Duitse buren’. Per onderscheiden periode – van de jaren tot 1914, de Eerste Wereldoorlog, het Interbellum, de Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse jaren tot 1964 – analyseerde ze de bevolkingssamenstelling en sociale verbanden (bijvoorbeeld grenshuwelijken en grensburenhulp), het grensverkeer, de grenseconomie, de grensarbeid en de ‘politiek-ideologische identificatie’ van de grensbewoners.

Voor 1914 was de grens formeel wel aanwezig, maar was ze voor het dagelijkse leven en in de beleving van inwoners volgens Mulder-Boers nauwelijks relevant; je zou met de Amerikaanse antropoloog Oscar Martínez kunnen spreken van integrated borderlands (Brauer meent dat de grensoverschrijdende integratie en interactie iets minder intensief was: hij typeert de Nederlands-Duitse grensstreken tot 1940 met de Martínez-term interdependent borderlands). Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de grens bewaakt, maar wie de omgeving kende kon toch zonder veel problemen naar de overkant komen. Pas serieus gesloten werd de grens in 1939 – en zou dat dan ook tien jaar blijven. In de terminologie van Martínez werden het coexistent borderlands. Pas in 1950 gaven de Britten, die het toen in Noordwest-Duitsland voor het zeggen hadden, weer gemakkelijker toestemming om de grens te passeren. Echt een kwaad hart droegen Groningers en Drenten de bewoners aan de andere kant van de grens na de oorlog niet toe, laat Mulder-Boers zien. Zoals een geïnterviewde zei: ‘Dat zijn geen Duitsers, dat zijn buren’. Duitsers: dat waren de (ex-)nazi’s ver weg, in Berlijn of München. Om met Martínez te spreken: geen alienated borderlands.

Veel aandacht besteedt Mulder-Boers ook aan de Joden, de NSB’ers en verzetsmensen in Noord-Nederland. Opvallend is dat zij maar in bescheiden mate profijt trekt van de gegevens die de 3700 bestudeerde dossiers van NSB’ers moeten hebben opgeleverd – had daar niet meer mee gedaan kunnen worden? Voorts is het boek theorie-arm; Mulder-Boers constateert dat zelf ook: ‘bij dit proefschrift ligt het accent meer op empirische beschrijving dan op theoretische beschouwingen’. Dat maakt haar studie vooral lezenswaardig en waardevol voor wie belangstelling heeft voor de Noord-Nederlandse grenssamenleving in pakweg de periode 1900-1965.

Ben de Pater (tot zomer 2021 universitair hoofddocent sociale geografie aan de Universiteit Utrecht).

Boekrecensie: Pro Patria et Patienti. De Nederlandse militaire geneeskunde 1795-1950

Leo van Bergen

Nijmegen: Vantilt, 2019. 372 p.
ISBN 9789460044465
€29,50

De geschiedenis van de militaire geneeskunde laat zich meestal kennen als Whig history, waarbij het verleden wordt opgevat als een onvermijdelijke ontwikkeling die leidt tot vooruitgang. Volgens het gangbare narratief raakten legerartsen tijdens elke opeenvolgende oorlog meer bedreven in het redden van levens en ledematen, en statistieken wijzen inderdaad op een stijging van de overlevingskans van gewonden in de loop van de negentiende en twintigste eeuw. Gezien het aantal medische uitvindingen tijdens oorlogen, zoals de brancard en de ambulance, veronderstellen sommige historici zelfs dat oorlog goed is voor de medische wetenschap (zie Roger Cooter, ‘Medicine and the goodness of war’, (1990)). Volgens die opvatting stimuleert oorlog niet alleen de menselijke inventiviteit om te doden en te verminken, maar ook om te helen. Toch doet te veel optimisme geen recht aan de werkelijkheid. De arts-patiëntrelatie binnen het leger is namelijk door de eeuwen heen problematisch geweest, zo laat medisch historicus Leo van Bergen zien in Pro Patria et Patienti. In dit boek komt de Nederlandse militaire geneeskunde tussen 1795 en 1950 in elf hoofdstukken aan bod—van de Napoleontische Oorlogen en de Belgische Opstand tot en met de meidagen van 1940 en de dekolonisatieoorlog in Indonesië, met daartussen lange perioden waarin de Nederlandse krijgsmacht niet in actie kwam, maar wel van medische zorg moest worden voorzien.

Het boek is opgebouwd rond vier kwesties die in de behandelde periode tot felle discussies hebben geleid. Een van die onderwerpen is simulatie, ofwel het veinzen van aandoeningen door dienstplichtige militairen in de hoop zodoende te worden vrijgesteld van militaire dienst. Deze simulanten konden rekenen op weinig mededogen van legerartsen, vooral omdat het volgens de laatsten van weinig vaderlandsliefde getuigde en bovendien kostbare tijd vrat die de geneesheren liever besteedden aan werkelijke patiënten. Voor sommige artsen was simulatie kenmerkend voor ‘provincialen’, of voor dienstplichtigen uit lagere klassen of van bepaalde religies.

De tweede kwestie gaat over militairen met geslachtsziekten en hun bleef een moreel oordeel evenmin bespaard. Zij werden doorgaans gekenschetst als onmatige, lichtzinnige en zorgeloze lieden die hun driften niet konden beheersen. Uitzondering hierop vormde marinepersoneel dat in Nederlands-Indië een venerische ziekte had opgelopen: zij werden door tijdgenoten gezien als slachtoffer van promiscue Indische dames.

Het derde thema in het boek is de psychische problematiek van militairen, een onderwerp dat na de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) geleidelijk meer aandacht kreeg. Aanvankelijk werd de patiënt gezien als de voornaamste oorzaak van de klachten (dat wil zeggen: hij leed aan karakterzwakte); oorlog was slechts de katalysator waardoor deze vermeende zwaktes aan het licht kwamen. Weliswaar ontstond geleidelijk een genuanceerder beeld van “oorlogsneurosen’’, maar de vereiste therapie stond in 1950 nog altijd in de kinderschoenen. Interessant is dat de genoemde kwesties niet alleen inzicht geven in de militair-geneeskundige problematiek, maar ook in de verschuivende maatschappelijke normen, waarden en taboes.

Het vierde thema dat als een rode draad door het betoog loopt, is de problematiek rond de identiteit van de militaire arts: is hij een medicus in uniform of een militair met scalpel? Hieruit volgt: staat voor hem de individuele patiënt of de krijgsmacht op de eerste plaats? Van Bergen constateert dat de opvattingen hierover gedurende anderhalve eeuw een soort slingerbeweging vertonen. Aan het begin van de negentiende eeuw stond het buiten kijf dat de legerarts, die een gespecialiseerde militair-medische opleiding had gevolgd, in de eerste plaats officier was. De invoering van de medische wetten van Thorbecke (1865) zorgde echter voor verandering. Voortaan vereiste de uitoefening van het artsenberoep een academisch diploma en beloofde de legerarts allereerst trouw aan de eed van Hippocrates, en pas daarna aan koning en vaderland. Tijdens de massamobilisaties in de twintigste eeuw kwamen de militaire eigenschappen van de legerarts opnieuw op de voorgrond te staan en zo sloeg de slinger weer van Asclepius in de richting van Mars.

Aan het einde van zijn betoog concludeert Van Bergen dat de medische zorg aan militairen gedurende anderhalve eeuw niet altijd is uitgevoerd vanuit het belang van de patiënt. Deze stelling lijkt mij zeer juist, maar we moeten ons afvragen of de betrokkenen anders of beter hadden kunnen handelen in de moeilijke omstandigheden waarin zij zich maar al te vaak bevonden. Mogelijk zijn legerartsen in oorlogstijd min of meer veroordeeld tot de consequentialistische ethiek, waarbij het handelen in het grote belang de voorkeur verdient. Daarbij hoort een zekere distantie van de arts tegenover de individuele patiënt, een houding die voor de eerstgenoemde fungeert als persoonlijk beschermingsmechanisme tegen het traumatische leed dat hij onvermijdelijk onder ogen krijgt.

Pro Patria biedt geen rooskleurig beeld van de militaire geneeskunde in Nederland. Behalve de problematiek rond simulatie, geslachtsziekten, geestesstoornissen, en het zelfbeeld van legerartsen, kampte de in 1814 opgerichte Militaire Geneeskundige Dienst (MGD) met structurele onderwaardering. De politieke leiding van het Ministerie van Oorlog/Defensie stelde de noodzaak van een uitgebreide medische dienst in vredestijd herhaaldelijk ter discussie, en wanneer bezuinigingen de krijgsmacht ten deel vielen, trokken de ‘genezerikken’ vaak aan het kortste eind. Collega-militairen associeerden geneeskundige zorg met “niet-militaire waarden als weekheid en sentiment en behandelden de MGD als bijwagen.” (p. 308) Samen met de onaantrekkelijke arbeidsomstandigheden compliceerde dit negatieve beeld de werving van militaire artsen. Maar toch was het niet alleen maar kommer en kwel.

Binnen het tijdsbestek van anderhalve eeuw professionaliseerde de geneeskundige dienst in verschillende opzichten en de (militair-)medische wetenschap kende uitvindingen (zoals het gipsverband) die ook hun toepassing vonden in de burgermaatschappij. Desalniettemin steken deze innovaties schril af bij de conclusies die na mei 1940 en na de dekolonisatieoorlog door tijdgenoten werden getrokken: de MGD was onvoldoende voorbereid geweest op zijn oorlogstaak. De medische consequenties van de tekortkomingen zijn vrijwel niet te achterhalen, maar mogelijk heeft dit mensenlevens gekost. Hiermee worden de nadelige gevolgen van het (uitblijven van) medisch handelen benadrukt, maar evengoed had de auteur kunnen besluiten dat de betrokken medici hun taak redelijk goed wisten te volbrengen ondanks alle gebreken. Duizenden gewonden wisten dankzij geneeskundig ingrijpen te overleven.

Vanuit welk gezichtspunt men ook redeneert—het besproken boek vormt een belangrijke bijdrage aan de medische en militaire historiografie. Het betoog, waarin slechts spaarzaam vaktermen opduiken, laat zien dat de geschiedenis van de militaire geneeskunde rijker is dan alleen de diagnose en therapie van oorlogsverwondingen. Pro Patria et Patienti heeft een sociale invalshoek, waarbij de arts-patiëntrelatie op de voorgrond staat. De auteur weet een levendig beeld te creëren van de ethische vraagstukken die hieruit voortkwamen. Ook de gruwelen van de oorlog lijken door de gebruikte citaten nooit ver weg. Daarbij waakt Van Bergen ervoor dat veelvuldige beschrijvingen van ziekten en verwondingen de lezer ook murw of onverschillig kunnen maken. Niet voor niets is het onderwerp wel versleten als “onsmakelijk”, waardoor de militaire geneeskunde lange tijd onderbelicht is geweest door zowel militair als medisch historici. Gelukkig is van die aanvankelijke terughoudendheid inmiddels geen sprake meer en kan Pro Patria fungeren als vertrekpunt voor nieuw en aanvullend onderzoek naar de medisch-humanitaire hulp in tijden van geweld. Het onderwerp is al eeuwenlang actueel en gezien de conflicthaarden van nu raakt het voorlopig nog niet uitgeput.

Tom Duurland, promovendus aan het Instituut voor Geschiedenis, Universiteit Leiden