Oproep tot bijdragen: Feest! Jubilea en herdenkingen in de moderne tijd, 1780-1940

Oproep tot bijdragen
Jaarcongres De Moderne Tijd, 2026
Feest! Jubilea en herdenkingen in de moderne tijd, 1780-1940

De werkgroep De Moderne Tijd bestaat in 2026 vijftig jaar. In 1976 werd de Werkgroep De Negentiende Eeuw opgericht en in 2017 breidde ze haar activiteiten uit tot het bredere tijdvak waar ook de late achttiende en vroege twintigste eeuw onder vallen.

Het vijftigjarig bestaan is reden voor een jubileumcongres met als thema ‘Feest! Jubilea en herdenkingen, 1780-1940’. Feesten, jubilea en herdenkingen vormen namelijk een rode draad in de Nederlandse en Belgische geschiedenis. In het revolutietijdvak waren feesten hét middel om politieke groepen te mobiliseren. Revolutionairen dansten rond de vrijheidsboom, Oranjegezinden ontwierpen hun eigen vrijheidssymboliek. In de lange negentiende eeuw werden jubilea onder meer aangegrepen om de trots van de natie te vieren. Denk aan de grootse Coster-herdenkingen in Haarlem in 1823 of de Brielsche feesten in 1872, waarbij de slag om Den Briel werd herdacht. In België werd vanaf 1890 de onafhankelijkheid gevierd op de dag dat koning Leopold I in 1831 zijn eed aflegde. Ook sterf- en geboortedata van schrijvers en kunstenaars, onder wie Vondel, Rembrandt, Conscience en Tollens gaven aanleiding tot feesten.

Zulke feesten werkten even verbindend als polariserend. Ze werden gebruikt om de eigen groepsidentiteit te versterken en andere uit te sluiten. In dit jaarcongres van Werkgroep de Moderne Tijd van 2026 willen we de feestcultuur in de lage landen, inclusief de koloniën in oost en west, in al haar verschijningsvormen onderzoeken. Wat werd er gevierd, door wie, hoe en waarom?

Mogelijke subthema’s

  • Vergeten en herinneren: wat werd er niet gevierd?
  • De verbeelding van feesten in literatuur, muziek, optochten, schilderkunst, beeldende kunst
  • Politieke feesten
  • Vredesfeesten, oorlogsherdenkingen
  • Volksfeesten in de stad en op het platteland, reguliere feestdagen
  • Feest in de familiekring
  • Feest en consumptiecultuur: feestkledij, voedsel en drank
  • Grensoverstijgende, internationale feesten

Papervoorstellen over deze en andere binnen het congresthema passende onderwerpen zijn welkom. Belangstellenden roepen we op een voorstel van max. 300 woorden en een (beknopte) biografische beschrijving van uzelf in te dienen voor 1 oktober 2025. Zo snel mogelijk daarna wordt uitsluitsel gegeven over de selectie. Abstracts kunnen worden gezonden aan Lotte Jensen (lotte.jensen@ru.nl)

Call for papers ‘Made in Class’

Call for papers ‘Made in Class. Literary Education in Nineteenth- and Twentieth- Century Europe’

Conferentie, 3-5 december 2025
Literary and Cultural Studies Research Unit, Arts Faculty, KU Leuven
MDRN Research Lab, KU Leuven

Many of our ideas about literature – what counts as a literary text, how it should be read – are produced in classrooms. In The Teaching Archive (2021), Rachel Sagner Buurma and Laura Heffernan claim that “If it were possible to assemble the true, impossible teaching archive […] it would constitute a much larger and more interesting record than the famous monographs and seminal articles that usually represent the history of literary study.” Both in the field of literary studies as in in the larger public perception this is an uncommon point of view.

Nonetheless, when general school education gradually became a reality in nineteenth- and early twentieth- century Europe, there was a remarkable consensus across linguistic, national and social contexts on the central role of the vernacular languages and literatures in the curriculum. Literature was not only important for the advancement of basic literacy skills, it also fostered cultural and national socialization. Literary texts and writers fulfilled different didactic functions as part of the Bildung and socialization of the young citizen (Mathieson 1975, Hunter 1988, Johannes 2007, Lahire 2008). The school likewise became a central literary institution, “[overseeing] the transmission of the literary heritage and regulating the population’s access to the cultural capital with which that literary heritage was freighted” (Lynch 2015).

Yet while literary education at school was key to the production of the modern national citizen, modern(ist) literature fashioned itself increasingly as the aesthetic medium of the crisis of the modern subject and its flawless integration into society. This other perception of the relation between school and literary culture, which stresses antipathy, or even mutual exclusion, is a dominant narrative in literary discourse and still resonates today: “Far from harmonious, the relationship between the formational protocols of the novel and schooling remains perennially vexed” (Chalk 2024).

The aim of the conference “Made in Class. Literary Education in Nineteenth- and Twentieth- Century Europe” is to entangle and chart the complex, various and indeed often contradictory interactions between school education and modern literature in Europe in the nineteenth and twentieth century. How did literary education contribute to the making of modern literature (and vice versa)? We invite researchers from different disciplines such as literary history, literary criticism, cultural history, history and sociology of education to share their knowledge on the intertwining of the world of education and the world of literature, by tracing and analyzing the role of literature at school and/or the importance of school for the production, circulation and consumption of literature in its many forms and functions.
We are particularly interested in contributions that address one of the following questions:

  • How was literature and literary reading taught or brought into practice in different (semi-) institutionalized educational contexts in Europe during the nineteenth and twentieth centuries?
  • What uses and functions were attributed to literary texts in different educational contexts ? How did literary texts circulate, how were they selected, adapted, interpreted, and used in schools and other institutions concerned with the education of the modern citizen, both young and old?
  • What role did literary education play in the production, distribution and reception of emerging literary practices and thought? How and to what extent did literary education impact the ways in which literature was read and produced outside school? And how did changing conceptions of literature outside school impact literary education?
  • How did literary fiction represent, reflect upon and react to literary education in and outside school? How and to what extent did formats of school education intertwine with literary texts? How and to what extent did literary texts propose alternative pedagogies?
  • How did old and new ideas on and practices of literary education circulate in a transnational European context, where local, regional, national and transnational contexts touch upon each other? How does literary education in Europe relate to a broader international context in a historical timeframe strongly marked by nationalism and colonialism?

Practical information

The conference “Made in Class” is organized at Leuven University in Belgium, as part of the research program “Learning Modern Literature: Literary Education in Western Europe (1880-1940)”, which is funded by the KU Leuven Special Research Fund. The research group is associated with the MDRN research lab (https://www.mdrn.be/). The aim of the project “Learning Modern Literature” is to chart the complex interactions between the world of school and the world of literature in Western Europe in the modernist period, against the backdrop of different linguistic, socio-cultural and political contexts, with a focus on transnational relations and exchanges (https://www.arts.kuleuven.be/literatuurwetenschap/english/lml).

The conference takes place at the Arts Faculty of KU Leuven (live), Blijde-Inkomststraat 21, 3000 Leuven, from 3 until 5 December 2025. Please send an abstract of 300-500 words for a 20 minute presentation, with a short bibliography and up-to-date cv, to literaryeducation@kuleuven.be by 20 August 2025. We will inform you on the decision by 1 September. Conference languages are English and French.

Organizers
Dorian Barbieur, Bart Van Den Bossche, Eva Gijsen, Anke Gilleir, David Martens, Martin Michel Giulia Scialanga, Pieter Verstraeten

Selective bibliography
Buurma, Rachel Sagner & Laura Heffernan. The Teaching Archive: a New History for Literary Study. Chicago: The University of Chicago Press, 2021.
Chalk, Bridget T. Novel Schooling: Education, Formation, and Reading in Fiction. Cham: Springer Nature Switzerland, 2024.
Howarth, Peter. ‘Introduction: Modernism and/as Pedagogy’, Modernist cultures 14, 3 (2019), 261-290.
Hunter, Ian. Culture and Government: the Emergence of Literary Education. London: Macmillan Press, 1988.
Johannes, G-J. Dit moet u niet onverschillig wezen!: de vaderlandse literatuur in het Noord-Nederlands voortgezet onderwijs 1800-1900. Nijmegen: Vantilt, 2007.
Knights, Ben. Pedagogic Criticism: Reconfiguring University English Studies. London: Palgrave Macmillan UK, 2017.
Lahire, Bernard. La raison scolaire: école et pratiques d’écriture, entre savoir et pouvoir. Rennes: Presses universitaires de Rennes, coll. Paideia, 2008.
Lynch, Deidre Shauna. Loving Literature: A Cultural History. Chicago: The University of Chicago Press, 2015.
Massol, Jean-François. De l’Institution scolaire de la littérature française (1870-1925). Grenoble: ELLUG, 2004.
Mathieson, Margaret. The Preachers of Culture: a Study of English and Its Teachers. London: Allen and Unwin, 1975.
Michael Kämper-Van den boogaart, ‘Schulische Kanonizität als symbolisches Kapital. Anmerkungen zum Spannungsverhältnis zwischen literarischem und pädagogischem Feld’, Studien und Texte zur Sozialgeschichte der Literatur: Bourdieu in der literaturwissenschaftlichen Praxis, edited by Markus Joch & Norbert Christian Wolf, Tübingen: Niemeyer, 2005, 323-333.

Teyler’s Foundation in Haarlem and its ‘Book and Art Room’ of 1779 & Wybrand Hendriks (1744-1831)

Ellinoor S. Bergvelt & Debora J. Meijers (redactie)
Teyler’s Foundation in Haarlem and its ‘Book and Art Room’ of 1779. A key monument in the history of a learned institution

Leiden: Brill, 2021, 210 p.
ISBN 978-90-04-44099-9
€133,00

Terry van Druten, Myrthe Krom en Marleen Ram (redactie)
Wybrand Hendriks (1744-1831). Kunstenaar, conservator, kastelein, restaurator, bestuurder, verzamelaar, kunsthandelaar en netwerker

Zwolle: Waanders/Haarlem, Teylers Museum, 2023, 247 p.
ISBN 978-94-6262-382-8
€25,95

In 1786 schilderde Wybrand Hendriks (1744-1831) een groepsportret van de vijf ‘Directeuren’ van Teylers Stichting, met hun boekhouder/ secretaris rond een tafel zittend. Achter hen stond architect Leendert Viervant (1752-1801) voor een schilderij van zijn twee jaar eerder gereedgekomen ‘Ovale Zaal’, de trots van het huidige Teylers Museum. De vijf bepruikte en bedaagd ogende heren waren de eerste bewindvoerders over de erfenis van Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778), die per testament bepaald had dat zijn nalatenschap gebruikt moest worden ter bevordering van godsdienst en wetenschap. Naast deze vijf Directeuren moesten twee genootschappen (‘Collegies’) door het houden van bijeenkomsten en het uitschrijven van prijsvragen zorg dragen voor dat bevorderen van respectievelijk de christelijke godsdienstzin en van natuurwetenschap, dichtkunst, geschiedbeoefening, tekenkunst en penningkunde: Teylers Eerste en Tweede Genootschap. Uit dat beoogde studiecentrum in Teylers voormalige woonhuis (‘Fundatiehuis’) zijn stap voor stap de collecties, de Ovale Zaal en latere aanbouwen van Teylers Museum ontstaan, een ontwikkeling die de erflater zeker niet heeft kunnen voorzien.

De beide hier behandelde publicaties concentreren zich op de eerste decennia van dit proces. Teyler’s Foundation in Haarlem and Its ‘Book and Art Room’ is voortgekomen uit een in 2017 gehouden congres; Wybrand Hendriks is de catalogus bij een tentoonstelling in Teylers Museum in het najaar van 2023. Over het ontstaan en de beginperiode van de stichting zijn al eerder omvangrijke publicaties verschenen: ‘Teyler’ 1778-1978 (Haarlem/Antwerpen 1978), en De idealen van Pieter Teyler. Een erfenis uit de verlichting (Haarlem 2006). In deze nieuwe publicatie wordt onder de loep gelegd wat tot nu toe relatief minder aan bod is gekomen: de inbedding van Teylers Fundatie in het doopsgezinde milieu in Haarlem, en de relatie met sociale en politieke bewegingen in de stad. Wybrand Hendriks, die van 1785 tot 1819 als ‘kastelein’ de zorg droeg voor de tekeningen- en prentencollectie, paste ook daarbinnen maar zijn kunstenaarschap op zichzelf verdient evenzeer aandacht. De eerste (en enige) aan hem gewijde monografische tentoonstelling dateert uit 1972.

In de geschiedschrijving over Teylers Museum was tot nu toe een belangrijke plaats weggelegd voor de natuurwetenschappelijke collecties, en wat de vroege periode betreft vooral voor de verzamelactiviteit van Martinus van Marum (1784-1837), internationaal erkend geleerde en grondlegger van de collecties van fossielen, stenen en wetenschappelijke instrumenten. Onder andere culmineerde dit in twee proefschriften, respectievelijk over Van Marums paleontologische en mineralogische verzamelactiviteit (Bert Sliggers, De verzamelwoede van Martinus van Marum (1750-1837) en de ouderdom van de aarde, Universiteit Leiden 2017) en over de natuurwetenschappelijke collecties (Martin Weiss, Showcasing science. A history of Teylers Museum in the nineteenth century, Amsterdam 2019). In de bundel Teyler’s Foundation in Haarlem daarentegen lijkt men de rol van Van Marum te hebben willen afzwakken. Hij zou bijna 50 jaar lang erg dominant zijn geweest binnen Teylers Tweede Genootschap, waar hij lid van was. Hij manipuleerde het zo dat de onderwerpen voor de jaarlijkse prijsvragen overwegend natuurwetenschappelijk van aard waren terwijl in principe alle aandachtsgebieden van het Tweede Genootschap in aanmerking hadden moeten komen. In de Ovale Zaal, oorspronkelijk bedoeld als bewaarplaats voor boeken, prenten en tekeningen, en als experimenteerruimte voor natuurwetenschappelijke proeven, was nog ruimte over en Van Marum gebruikte dat als argument om zijn verzamelgebieden fors uit te breiden. In 1825 was een eerste uitbreiding noodzakelijk geworden; de instelling evolueerde langzaam maar zeker van centrum voor genootschappelijke wetenschapsbeoefening naar een ook door anderen te bezoeken ‘museum’. Van Marum, die benoemd was als ‘Directeur’ van de verzameling en bibliotheek, voelde zich echter niet geroepen om bezoekers rond te leiden; dat liet hij over aan de kastelein of diens knecht. De eerste kastelein, voorganger van Wybrand Hendriks, zou hij echter zo ongeveer weggepest te hebben. Met Hendriks lijkt de verstandhouding goed te zijn geweest.

Een fundamentele bijstelling van het beeld van het vroege Teylers als startpunt van een lineaire ontwikkeling in natuurwetenschappelijke richting geeft Wijnand Mijnhardt in zijn artikel “The world we have lost’. In praise of a comprehensive concept of science and technology’. Mijnhardt pleit hierin voor een type wetenschapshistoriografie, dat niet uitsluitend uitgaat van een opgaande lijn in de mathematisch gefundeerde natuurwetenschappen. Hij bepleit een meer universele visie, waarin ‘harde’ en ‘zachte’ wetenschappen (de humaniora) een vloeiende overgang vertonen en voorheen ambachtelijke -, technische – en tekenvaardigheden, boekdrukkerijen, ateliers, gilden en rederijkerskamers, kunst- en naturaliakabinetten een belangrijke rol speelden in de ontwikkeling en verbreiding van kennis. Woord en beeld, theoretische en visuele overdracht gingen hand in hand. Een encyclopedisch wetenschapsideaal, dat Mijnhardt ook ten grondslag ziet liggen aan de inrichting van Teylers. Dit zou vooral de achtergrond zijn van de Directeuren van Teylers Stichting, met wie Van Marum dan ook enkele malen in aanvaring kwam.

Die Directeuren, afkomstig uit de stedelijke elite van Haarlem, vertegenwoordigden de band met de encyclopedische wetenschapstraditie. Binnen burgerlijke elites werd wetenschapsbeoefening, in al haar facetten, gezien als vormend voor smaak en verstand, en eventueel praktisch van nut. Ter bevordering daarvan verenigde men zich in genootschappen, al dan niet verbonden aan een verzameling. Haarlem, dat een groot aantal invloedrijke doopsgezinden telde, kende een bloeiende genootschapstraditie. Als zodanig geen toegang hebbend tot openbare bestuursambten, lieten aanzienlijke doopsgezinden zich gelden in het genootschapsleven; ook Pieter Teyler was doopsgezind en Teylers Stichting was een grotendeels doopsgezinde aangelegenheid. In dit verband wijst Eric Jorink, in zijn bijdrage ‘The first museum in the Netherlands?’, op een eerdere naturaliacollectie in Haarlem, die van Levinus Vincent, eveneens doopsgezind. Diens verzameling was net als Teylers Ovale Zaal gehuisvest in een ovale ruimte met koepel – als een tempel verwijzend naar de ordening van Gods Schepping?

Toch wordt in het artikel van Bert Sliggers, ‘How to collect minerals, rocks and fossils for a museum’ (gebaseerd op zijn proefschrift) Martinus van Marum óók gezien als een overgangsfiguur: gedeeltelijk pionier in de natuurkunde, gedeeltelijk generalistisch en encyclopedisch denker. En hij hechtte veel belang aan visuele overdracht, aan het tekenen. In dit verband komt een intensieve samenwerking met Wybrand Hendriks aan bod: deze maakte wetenschappelijke tekeningen van veel van Van Marums collectiestukken. Koenraad Vos, in “Truth to nature’ in the museum? Wybrand Hendriks, Martinus van Marum and the ‘Reasoned Image”, geeft een overzicht en maakt daarbij een onderscheid tussen ‘ideaaltypische’ en ‘realistische’ weergaven; de eerste soort is dominant.

In de catalogus Wybrand Hendriks komen de wetenschappelijke tekeningen alleen kort (om doublures te voorkomen?) aan de orde in het hoofdstuk van Terry van Druten over Hendriks’ beheer van de kunstverzamelingen en zijn diverse andere werkzaamheden voor de Stichting. Een prestigieuze aankoop voor de collectie op zijn advies waren in 1790 ongeveer 1700 voornamelijk Italiaanse tekeningen, oorspronkelijk afkomstig van de een eeuw eerder overleden koningin Christina van Zweden. Studies van Michelangelo, Raphael, Bernini en andere grootheden kwamen zo in de collecties van Teylers Museum. Ook dit wordt in de catalogus vrij kort behandeld, mogelijk omdat er in de bundel Teylers Foundation al een artikel van de hand van Paul Knolle aan is gewijd.

Het eigen werk van Hendriks krijgt alle ruimte. Het grootste deel van het oeuvre bestaat uit landschappen en stadsgezichten, maar er zijn ook getrouwe waterverfkopieën van zeventiende-eeuwse meesters, onder andere van Haarlemse schuttersstukken. Daarnaast kopieerde hij gedeeltes van zeventiende-eeuwse schilderijen en voegde hij deze, al dan niet gecombineerd met andere gekopieerde motieven, in zijn eigen werk in tot nieuwe composities. Mogelijk een vorm van aemulatio. Opvallend zijn de portretten, door Rudi Ekkart en Claire van der Donk betiteld als ‘[o]ntspannen informeel en realistisch scherp’. Naast diverse collega-kunstenaars portretteerde Hendriks doopsgezinde personen en families, bij wie hij, zelf van huis uit niet doopsgezind, via het milieu rond Teylers toegang had. En onder deze doopsgezinden waren er velen die in de roerige decennia aan het eind van de achttiende eeuw betrokken waren bij de patriottenbeweging; de verlichte democratische idealen boden ook aan hen mogelijkheden tot participatie in het stadsbestuur. Zo verkreeg Teylers Stichting, inclusief Wybrand Hendriks, een uitgesproken patriotse signatuur, beschrijft Joost Rosendaal in zijn catalogusbijdrage ‘De Nederlandse revolutie in beeld’. Hendriks, in 1896 gekozen als lid van het nieuwe Haarlemse stadsbestuur, heeft meermalen revolutionaire gebeurtenissen in beeld gebracht, zoals bijvoorbeeld de beëdiging van het nieuwe regeringsreglement in 1787, bij een door Leendert Viervant ontworpen ‘Vrijheidstempel’.

Na 1800 was Hendriks niet meer actief in de politiek. Maar hij bleef gewaardeerd kastelein van Teylers kunstverzameling en een achtenswaardig burger van Haarlem, ook na zijn pensionering. Was door Martinus van Marum Teylers onderdeel van een internationaal netwerk van wetenschappers, dankzij Wybrand Hendriks had het evenzeer uitstraling binnen de Hollandse en vooral Haarlemse verlichte en kunstzinnige burgerij.

De inbreng van Hendriks wordt in beide boeken beslist niet als ondergeschikt aan die van Van Marum gezien. En daarmee wordt ook meer recht gedaan aan het verband tussen kunsten en wetenschappen in de beginjaren van Teylers Stichting.

Lieske Tibbe, gepensioneerd UD Kunstgeschiedenis Radboud Universiteit Nijmegen

Call for papers Jaarboek De Achttiende Eeuw 2026

Call for papers
250 jaar Amerikaanse onafhankelijkheid
Themadossier
Jaarboek De Achttiende Eeuw 2026


‘When in the Course of human events, it becomes necessary for one people to dissolve the political bands which have connected them with another, […]’, zo begint de verklaring waarmee dertien Amerikaanse koloniën zich formeel afscheurden van Groot-Brittannië. De ondertekening van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1776 wordt in 2026 uitgebreid gevierd en herdacht. Wat er precies herdacht zou moeten worden, is al 250 jaar voer voor discussie en extra prangend nu onvervreemdbare rechten en democratische beginselen zo onder druk staan in de VS en daarbuiten.

Is de Amerikaanse Revolutie inderdaad het begin van een liberale democratie die gekenmerkt wordt door ‘self evident truths’ zoals de gelijkheid van alle burgers en hun recht op vrijheid en geluk? Maar hoe zit het dan met de uitsluiting van gemarginaliseerde groepen die geen aanspraak konden maken op deze rechten, zoals slaafgemaakten en de inheemse bevolking? Of was de revolutie toch vooral de laatste adem van oude, republikeinse idealen? Moet de Revolutie herdacht worden als een unieke gebeurtenis in de ontwikkeling van de Amerikaanse natiestaat of meer als onderdeel van een breder patroon van revolutionaire processen in de tweede helft van de achttiende eeuw?

Vooral deze laatste vraag staat de afgelopen jaren wederom in de belangstelling. Daarbij wordt de Amerikaanse Revolutie in toenemende mate bestudeerd vanuit een perspectief waarin transnationale invloeden, uitwisselingen en contacten centraal staan. De relaties tussen de Noord-Amerikaanse koloniën en andere Atlantische gebieden en hun revoluties, met name de Caraïben (Haïti) en West-Europese landen (Frankrijk, Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden), komen zo meer en meer aan de oppervlakte. Het Jaarboek Achttiende Eeuw 2026 wil de impact van de Amerikaanse Onafhankelijkheid voor het voetlicht brengen, uitdrukkelijk gebruikmakend van dit transnationale perspectief.

We nodigen auteurs graag uit tot bijdragen over het ontstaan van de Revolutie en haar ideologische en materiële dimensies in politiek, literatuur, filosofie, kunst en economie. Hoe werd de revolutie gerepresenteerd in boeken, wapens, tekeningen, architectuurstijlen en andere vormen van materiële cultuur? Hoe werd zij verbeeld in kunst en literatuur? Welke positie hadden universiteiten en andere onderwijsinstellingen in de vorming en overdracht van revolutionaire waarden? Welke rol bleef de Revolutie en de herinnering eraan spelen in het politieke debat en de culturele identiteit van Amerika? Aangezien de verhouding tussen de Verenigde Staten en de rest van wereld momenteel weer sterk in de aandacht staat, nodigen we auteurs ook uit om expliciet te reflecteren op de resonantie van de Amerikaanse Onafhankelijkheid in de huidige tijd.

Abstracts met voorstellen voor papers (max. 300 woorden, met korte bio van de auteur) graag toezenden vóór 1 juli 2025, aan Mart Rutjes (m.rutjes@uva.nl) en jaarboek@18e-eeuw.nl. Van de geselecteerde voorstellen worden de volledige artikelen van maximaal 6.000 woorden verwacht tegen 1 februari 2026. De artikelen worden aan redactionele peer review onderworpen.

Martelaren voor de paus. De vergeten geschiedenis van de Nederlandse zoeaven

Koen de Groot
Martelaren voor de paus. De vergeten geschiedenis van de Nederlandse zoeaven

Amsterdam: Prometheus 2023, 328 p.
ISBN 9789044650723
€25,99

In 1866 sprak pastoor Hellemons tot zijn ‘beminde’ Nederlandse zoeaven, ‘die bereid waren hun bloed op te offeren’ voor ‘de Kerk van Christus en zijn Stedehouder.’ (p. 78). Deze jongens maakten onderdeel uit van een stroom ‘doodgewone’ katholieke Nederlanders die in de jaren zestig van de negentiende eeuw naar de Eeuwige Stad trokken. Zij gaven gehoor aan de oproep van Paus Pius IX om het katholieke geloof te verdedigen tegen de Italiaanse eenwordingsbeweging, die het wereldlijke gezag van de paus ondermijnde.

In Martelaren voor de paus. De vergeten geschiedenis van de Nederlandse zoeaven volgt Koen de Groot – Italiëspecialist en zelfstandig historicus – het verhaal van vier Nederlandse jongens die dienst namen in dit legioen. Alle vier versloegen zij hun tijd als zoeaaf uitgebreid in brieven en dagboeken. De Groot vertelt hun verhaal niet alleen vanuit het perspectief van de zoeaven zelf, maar verbindt hun microgeschiedenis ook aan bredere (inter)nationale ontwikkelingen. De studie biedt daarmee een interessante opening om de katholieke emancipatie, het fenomeen vreemdelingenlegioen, en de relatie tussen Nederland en de Risorgimento in een nieuw licht te zien. Met zijn cultuurhistorische benadering sluit De Groot aan bij de ‘nieuwe’ militaire geschiedenis, die inzicht vergaart in de ervaringen en de sociaal-culturele achtergrond van soldaten zelf.

In de opbouw van het boek zijn globaal vier delen te onderscheiden. Na de inleiding waarin de probleemstelling kort maar doeltreffend wordt gepresenteerd, beschrijft De Groot de geschiedenis van het Risorgimento en de totstandkoming van het zoeavenkorps. De uitvoerige voorgeschiedenis geeft het eerste deel een enigszins taaie indruk die niet representatief is voor de rest van het boek. Het tweede, en meest omvangrijke deel begint wanneer De Groot zijn focus verlegt naar de Nederlandse context. Zorgvuldig, met verbeeldingskracht en bij tijden gevoel voor humor beschrijft hij de positie van katholieken in de Nederlandse samenleving en de leefwereld van diegenen die zich verbonden voelden met het ultramontanisme. In dezelfde stijl volgt De Groot protagonisten Frans Aghina, Bert Gijsbers, Pieter Jong en Ignace Wils tijdens hun reis en hun deelname aan de verdediging van Rome.

Het verhaal blijft niet beperkt tot de Eeuwige Stad. In het derde deel volgt De Groot de zoeaven – Ignace Wils in het bijzonder – die zich tijdens of na de val van Rome (1870) inzetten als vrijwilliger voor andere katholieke legereenheden. De Groot laat zien hoe hun geloof steeds centraal stond in hun motivatie om door te blijven vechten. Daarnaast ontpopten sommigen van de Nederlandse zoeaven zich ook tot ware ‘beroepssoldaat’. Mede door zijn talenkennis was Wils bijvoorbeeld een van de weinige Nederlandse zoeaven die opklom tot een officiersrang. In het laatste deel keren de zoeaven terug naar Nederland, waar zij met gemixte reacties werden ontvangen. De Groot wijdt dit deel tevens aan de recente herinneringscultuur rond de Nederlandse zoeaven. Hij reflecteert op de redenen waarom zij grotendeels in de vergetelheid zijn geraakt en laat zien waar we nog steeds sporen van hun nalatenschap kunnen vinden.

Martelaren voor de paus is het resultaat van een zeer uitvoerige en omvangrijke bronnenstudie die toegankelijk is gemaakt voor een breed lezerspubliek. De Groot is transparant in zijn keuzes en helpt ook de niet-historicus om informatie op waarde te schatten. Veruit de grootste prestatie van het boek is dat De Groot het fenomeen ‘Nederlandse zoeaaf’ overtuigend plaatst binnen een bredere socio-culturele context. De Groot zet nauwgezet uiteen hoe de retoriek van Vaticaanse propaganda – deels door katholieke kranten – werd verspreid en ontvangen onder katholieke Nederlanders. Daarnaast heeft hij aandacht voor lokale rekruteringsverbanden en benadrukt hij de rol die families en lokale gemeenschappen speelden in de ondersteuning van zoeaven. Het is overigens door deze veelzijdige invalshoeken dat De Groot juist concludeert: persoonlijke motieven gaven uiteindelijk de doorslag voor hun indiensttreding (p. 69). De sociaal-culturele analyse past De Groot consequent toe op het pauselijke zoeavenleger en de manier waarop Aghina, Gijsbers, Jong en Wils zich door deze multiculturele wereld navigeerden. Hiervoor beroept De Groot zich tevens op bronnen uit het Romeinse Staatsarchief (ASR), wat de reikwijdte en diepgang van het boek alleen maar versterkt.

Door het internationale karakter van het zoeavenkorps balanceert De Groot tussen verschillende historiografische tradities. Hier ligt ook, onvermijdelijk, een van de valkuilen. Waar de Nederlandse kant van het verhaal zeer gedegen is uitgewerkt, valt dit in mindere mate te zeggen voor de Italiaanse. Met enigszins overtrokken retoriek vertolkt De Groot de ‘grote’ geschiedenis van de Risorgimento en vervalt daarbij soms in clichés. Zo wekt hij de impressie dat Giuseppe Garibaldi daadwerkelijk het Koninkrijk der Beide Siciliën veroverde met 1089 vrijwilligers, in plaats van de circa 45.000 man die zich bij hen aansloot gedurende de expeditie. Graaf Camillo Benso di Cavours vrees dat Garibaldi door zou gaan tot Rome en zo de overeenkomst tussen Cavour en de Franse keizer Napoleon III in gevaar zou brengen, was daarnaast wel degelijk gegrond (p. 42). De ontmoeting tussen koning Victor Emanuel II (toen nog enkel van Sardinië) en Garibaldi bij Teano was, niet geheel toevallig, om die reden door hem zelf gefaciliteerd.

Belangrijker voor het perspectief van de zoeaven is dat De Groots analyse van de bronretoriek nog meer had kunnen bouwen op de new history of Risorgimento nationalism, waar hij wel connecties mee maakt. De Groot herkent duidelijk geloofsijver en katholieke tropen in de teksten, maar zet deze vaak te makkelijk weg als ideologie. Het risico hiervan is dat de lezer concepten als ‘pausliefde’ en ‘opofferingsgezindheid’ voor vanzelfsprekend aanneemt en niet begrijpt hoe deze juist intrinsiek verbonden waren met eigentijdse en meer op het individu gerichte eerculturen. De Groot stelt wel dat andere, ‘minder ideologische’ motieven als eerzucht, drang naar avontuur en vechtlust ook een rol kunnen hebben gespeeld in de motivatie van de zoeaven (p. 71), maar herkent deze niet actief in het bronmateriaal.

Hoewel een vergelijkende analyse van de retoriek van zoeaven en diens sympathisanten nog meer inzicht had kunnen verschaffen in de persoonlijke motieven van de Nederlandse zoeaven, is een dergelijke opgave te academisch ingesteld voor een breed doelpubliek. Het is dan ook allerminst een kritiek die afdoet aan de overkoepelende waarde van het boek. Martelaren voor de paus is een vernieuwend en zorgvuldig historisch werk dat ons te midden van toenemende conflicten wereldwijd van context voorziet. Het verhaal van Ignace, Gijsbers, Jong en Wils helpt ons om fenomenen als vreemdelingenlegioenen en de relatie tussen religie en oorlog en identiteit in een historisch kader te plaatsen. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan de deelname van Nederlanders in de strijd in Oekraïne, of zelfs voor IS in Syrië.

De Groots prestatie vormt tevens een uitnodiging aan historici om bronmateriaal uit lokale (museum)archieven niet links te laten liggen. Wie weet welke parels ons nog kennis kunnen verschaffen in de leefwereld van heldhaftige, avontuurlijke en bovenal internationaal-georiënteerde Nederlanders wiens namen wij allang vergeten zijn.

Puck de Boer, promovendus moderne Italiaanse geschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen

21/3/2025 Jaarcongres: Toekomst in de Lage Landen, 1780-1940

Jaarcongres werkgroep De Moderne Tijd

Vrijdag 21 maart 2025
Amsterdam, P.C. Hoofthuis (Spuistraat 134), zaal 1.04

De huidige tijd lijkt doordrenkt te zijn met beelden van de toekomst. Wie de krant openslaat leest sombere analyses over de toekomst van het klimaat, de democratie en de rechtsstaat.

Ook in de negentiende en de eerste decennia van de twintigste eeuw stond ‘de Toekomst’ centraal in het leven en denken van veel tijdgenoten. Het was de periode waarin de gedachte postvatte dat de toekomst een te manipuleren object is. Opeenvolgende sociale en politieke bewegingen probeerden de toekomst naar hun hand te zetten en volgens de eigen idealen vorm te geven: de burgerlijke Atlantische revoluties en de opkomst van liberalisme en nationalisme in de late achttiende en de vroege negentiende eeuw, de utopische ‘kleine geloven’ van de late negentiende eeuw, en de extreem futuristische projecten van het fascisme en het leninisme. Nieuwe technologieën (stoommachine, radio, telefonie), wetenschappelijke theorieën (evolutie, thermodynamica, economie) en modellen (het voorspellen van weer en markt) creëerden bij zowel intellectuelen en het grote publiek steeds grotere verwachtingen. Ze lieten ook hun sporen na in literatuur en kunst, waar onder meer de sciencefictionroman en later de sciencefictionfilm en het futurisme aan populariteit wonnen. Het is tevens de tijd waarin huidige ideeën over klimaat en klimaatverandering hun wortels hebben. Het ‘nu’ werd in deze periode al met al steeds kleiner, niet alleen ten koste van een geromantiseerd verleden, maar evenzeer van ideeën en verwachtingen van een maakbare, maar tegelijkertijd onbevattelijke toekomst.

In dit jaarcongres van Werkgroep de Moderne Tijd van 2025 onderzoeken we welke rol ‘de Toekomst’ speelde in de geschiedenis van Nederland en België, inclusief de koloniën in de periode 1780-1940. Hoe kreeg de toekomst vorm in politiek, cultuur, kunst, literatuur en wetenschap?

Programma Jaarcongres De Moderne Tijd 2025: ‘Toekomst in de lage landen, 1780-1940’

10:00-10:15Inloop met koffie en thee
10:15-10:30Inleiding door voorzitter Lotte Jensen (RU)
10:30-12:00Sessie I: Toekomstbeelden in de literatuur

Beatrix van Dam (Universtiteit Oldenburg): ‘In dit schoon vooruitgezicht verheugd?’ Genre-experimenten tussen toekomstvisie en toekomsttwijfel in de Nederlandse literatuur van de vroege negentiende eeuw

Carla Stiekema (VU Amsterdam): De toekomst verbeeld in de romans van Cornélie Huygens

Gijs Altena (RUG/Universiteit Oldenburg): ‘God wordt er vergeten, omdat men zijn schepping niet meer ziet.’ De rol van religie in de Nederlandse toekomstliteratuur van het Interbellum  
12:00-13:00Lunchpauze
13:00-14:30Sessie II: Toekomst in de maatschappij

Leen Dresen (Open Universiteit): De groene stad van morgen: parksystemen in de uitbreidingsplannen voor Nederlandse steden, 1920-1940

David Baneke (Universiteit Utrecht): Stormen voorspeld – maar door wie? De ontwikkeling van stormwaarschuwingen in Nederland, c. 1860-1920

Mia Vrijens (Museum voor Verpleegkunde FNI-V&VN): Kruiswerk als toekomst van de gezondheidszorg [én vrouwenarbeid] in Nederland  
14:30-15:00Pauze
15:00-16:00Sessie III: Toekomst in de politiek

Nathan Lauwers (Liberas, VUB): De Eerste Wereldoorlog en de ondergang van het liberale vooruitgangsgeloof in Antwerpen

Ivo van Donselaar (Universiteit Münster): Een Germaanse toekomst? Nederlands heroriëntering in een ‘Germaans Europa’, 1840 – 1900  
16:00-16:30Slotlezing
Mayken Jonkman (Rijksmuseum Amsterdam) & Robert Verhoogt (Min OC en W): De toekomst verbeeld in de kunsten  
16:30-17:00Epiloog en reflectie: Jan Rock (UvA)
17:00-18:00Borrel

ESNA Winter Seminar

Op vrijdag 31 januari 2025 organiseert ESNA (European Society of Nineteenth-Century Art) in samenwerking met het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis het jaarlijkse ESNA Winter Seminar. Dit jaar staat het seminar in het teken van een kritische evaluatie en viering van de aankopen van negentiende-eeuwse kunst in Nederland en België in de afgelopen vijf jaar. De centrale vraag: wat vertellen deze aankopen ons over de prioriteiten en ambities van musea?

Een turbulente vijf jaar
De periode 2020-2024 was op zijn zachtst gezegd bewogen voor de museum- en erfgoedsector. Naast de coronapandemie, die leidde tot langdurige sluitingen en sterk teruglopende inkomsten, ontstond er ook een hernieuwde focus op maatschappelijke thema’s zoals diversiteit en duurzaamheid. Deze ontwikkelingen boden musea de kans om hun collecties en beleid te vernieuwen en daarmee hun maatschappelijke relevantie te vergroten. Toch hebben musea in deze uitdagende periode indrukwekkende resultaten geboekt. In Nederland werden meer dan 500 negentiende-eeuwse werken toegevoegd aan de Collectie Nederland. Dit succes was mogelijk dankzij creatieve financieringsstrategieën, de inzet van private verzamelaars en fondsen zoals de Vereniging Rembrandt, en intensieve samenwerkingen tussen instellingen.

De afgelopen jaren zijn ook gekenmerkt door belangrijke nieuwe prioriteiten. Inclusiviteit werd daarbij een belangrijke pijler, met een groeiende zichtbaarheid voor vrouwelijke kunstenaars zoals Suze Robertson en Thérèse Schwartze, evenals makers uit minderheidsgroepen die vaak over het hoofd werden gezien in de kunstgeschiedenis. Tegelijkertijd zagen we een toename van interesse in minder conventionele kunstvormen, zoals borduurlappen en objecten met een sociale geschiedenis.
Internationale verwervingen bieden ook mogelijkheden om de collectie verder te verrijken. Aankopen van kunstenaars zoals Edouard Vuillard, Marie d’Orleans, Bertha Wegmann en Thomas Rowlandson laten zien dat er buiten de grenzen veel te ontdekken valt.

Wat vertellen de aankopen ons?
Terwijl gevestigde namen zoals Van Gogh – waarvan maar liefst vier werken werden verworven – en Willem Roelofs – goed voor zo’n tien nieuwe werken – hun plek behouden, laten de acquisities ook een groeiende interesse zien in minder bekende kunstenaars en thematieken. Een opvallend voorbeeld is de hernieuwde aandacht voor Suze Robertson, van wie meerdere werken zijn aangekocht door verschillende instellingen. Deze groeiende interesse lijkt direct verband te houden met de overzichtstentoonstelling in Panorama Mesdag in 2022-2023, wat illustreert hoe tentoonstellingen de acquisitiestrategie van musea kunnen sturen.

Het Winter Seminar 2025 biedt een platform om deze ontwikkelingen te analyseren. Conservatoren presenteren vijf spraakmakende aankopen en bespreken hun belang binnen het bredere veld. Tijdens een afsluitend rondetafelgesprek reflecteren vakgenoten op vragen als:

• Hoe verhouden de aankopen zich tot bredere maatschappelijke en museale trends?
• Zijn de aankopen representatief voor een verrijkte en diverse negentiende eeuw?
• Welke thema’s en makers blijven onderbelicht, en hoe kunnen musea deze lacunes in de toekomst aanpakken?

Programma en praktische informatie
• Datum: Vrijdag 31 januari 2025
• Tijd: 13.30 – 17.45 uur
• Locatie: RKD, Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag
• Programma: Vijf presentaties, een rondetafelgesprek en een afsluitende borrel (een meer gedetailleerd programma volgt)
Tickets: €25 (€15 voor studenten): webshop RKD.

3/10 Jacob van Lennep-lezing

Veertiende Jacob van Lennep-lezing

De invloed van Betje Wolff en Aagje Deken op romanschrijvers in de 19e eeuw

Donderdag 3 oktober 2024, 20:00
Spui25, Spui 25-27, Amsterdam
Aanmelden kan via Spui25: https://spui25.nl/programma/de-invloed-van-betje-wolff-en-aagje-deken

In deze veertiende Jacob van Lennep-lezing zal Marita Mathijsen ingaan op de doorbraak die de romans van Betje Wolff en Aagje Deken veroorzaakten. Zij onderzoekt daarbij op welke wijze deze romans ook negentiende-eeuwse schrijvers, zoals Jacob van Lennep, beïnvloedden.

Romans werden in de achttiende eeuw gezien als een genre dat minder betekende dan poëzie, en dat alleen lezers uit de laagste klasse kon trekken. Wolff en Deken wisten met hun brievenromans een ontwikkeld publiek te bereiken. Dat werkte door in de negentiende eeuw. Hoewel de romans van het duo speelden in de eigen tijd en een kenschets gaven van het burgerlijk leven in de achttiende eeuw, bouwden ook de historische romans van de negentiende-eeuwers verder op het fundament dat Wolff en Deken aangelegd hadden. Met name in de romans van Jacob van Lennep ziet men types optreden zoals die ook bij Wolff en Deken voorkomen. Net als Wolff en Deken karakteriseert hij zijn personages in hun taalgebruik en net als zij heeft hij veel aandacht voor de locaties. Ook andere schrijvers betraden de weg die Wolff en Deken voor de romankunst geplaveid hadden. 

Call for papers: Toekomst in de Lage Landen, 1780-1940

Jaarcongres De Moderne Tijd
Toekomst in de lage landen, 1780-1940
21 maart 2025
Locatie: Amsterdam (precieze locatie wordt later bekend gemaakt)

De huidige tijd lijkt doordrenkt te zijn met beelden van de toekomst. Wie de krant openslaat leest sombere analyses over de toekomst van het klimaat, de democratie en de rechtsstaat. In de boekhandels, bioscopen en op televisie bloeien sciencefiction en dystopische verhalen als nooit te voren, met de nieuwste Mad Max-film, heruitgaven van Frank Herberts Dune en de populaire serie The Handmaid’s Tale als beeldbepalende voorbeelden.

Ook in de negentiende en de eerste decennia van de twintigste eeuw stond ‘de Toekomst’ centraal in het leven en denken van veel tijdgenoten. Het was de periode waarin de gedachte postvatte dat de toekomst een te manipuleren object is. Opeenvolgende sociale en politieke bewegingen probeerden de toekomst naar hun hand te zetten en volgens de eigen idealen vorm te geven: de burgerlijke Atlantische revoluties en de opkomst van liberalisme en nationalisme in de late achttiende en de vroege negentiende eeuw, de utopische ‘kleine geloven’ van de late negentiende eeuw, en de extreem futuristische projecten van het fascisme en het leninisme. Nieuwe technologieën (stoommachine, radio, telefonie), en wetenschappelijke theorieën (evolutie, thermodynamica, economie) en modellen (het voorspellen van weer en markt) creëerden bij zowel intellectuelen en het grote publiek steeds grotere verwachtingen. Ze lieten ook hun sporen na in literatuur en kunst, waar onder meer de sciencefictionroman en later de sciencefictionfilm en het futurisme aan populariteit wonnen. Het is tevens de tijd waarin huidige ideeën over klimaat en klimaatverandering hun wortels hebben. Het ‘nu’ werd in deze periode al met al steeds kleiner, niet alleen ten koste van een geromantiseerd verleden, maar evenzeer van ideeën en verwachtingen van een maakbare, maar tegelijkertijd onbevattelijke toekomst.

In dit jaarcongres van Werkgroep de Moderne Tijd van 2025 willen we onderzoeken welke rol ‘de Toekomst’ speelde in de geschiedenis van Nederland en België, inclusief de koloniën in de periode 1780-1940. Hoe kreeg de toekomst vorm in politiek, cultuur, kunst, literatuur en wetenschap? Hierbij willen we niet alleen kijken naar de rol van avant-gardisten en andere artistieke, politieke en intellectuele voorlopers, maar ook expliciet de aandacht verleggen naar de betekenis van de toekomst bij het grotere publiek, als lezer, filmkijker, consument, maar ook als dagboekschrijver en ondernemer.

Mogelijke subthema’s

  • Toekomst in kunst, literatuur, muziek, theater en film
  • Levensbeschouwelijke en filosofische toekomstverwachtingen
  • Toekomstnoties in politieke en sociale bewegingen
  • Planning in bestuur en beleid
  • De rol van lotsbestemming in nationalisme, internationalisme en imperialisme
  • Voorspellingen/modellen in de geschiedenis van economie, meteorologie e.a. wetenschappen
  • Geschiedenis van utopieën en dystopieën / vooruitgang en verval
  • Geschiedenis van ecopessisme en eco-optimisme
  • Technologieën van de toekomst en de wereldtentoonstellingen
  • Toekomst en waarzeggerij als commercieel product / geschiedenis van marketing
  • Toekomst van/in de geschiedschrijving (geschiedenis van en voor het Antropoceen)

Papervoorstellen over deze en andere binnen het congresthema passende onderwerpen zijn welkom. Belangstellenden roepen we op een voorstel van max. 300 woorden en een (beknopte) biografische beschrijving van uzelf in te dienen voor 22 november 2024. Zo snel mogelijk daarna wordt uitsluitsel gegeven over de selectie. Abstracts kunnen worden gezonden aan Lotte Jensen (lotte.jensen@ru.nl).

Slavernij doorheen de wereldgeschiedenis. Uitleiding uit de slavernij: theologische geschriften en historische praxis

Eveline van Amstel
Slavernij doorheen de wereldgeschiedenis. Uitleiding uit de slavernij: theologische geschriften en historische praxis

Soesterberg: Aspekt, 2023. 215 p.
ISBN 9789464870794
€ 23,50

Geschiedenisdocente Eveline van Amstel ontbreekt het met het schrijven van dit boek niet aan moed en ambitie: niet alleen wil ze een schets geven van het fenomeen slavernij in de wereldgeschiedenis (voorwoord, p. 8), maar ook wil ze aandacht besteden aan moderne slavernij en oplossingen geven om moderne slavernij te bestrijden (achterflap). Ze doet dat alles in een goed leesbare stijl, met veel enthousiasme, en met de nodige afbeeldingen en kaarten. Het kost niet veel fantasie om je voor te stellen dat Van Amstel dan ook uitstekend een groep scholieren kan boeien in haar lessen.

Echter, inhoudelijk zijn er verschillende grote problemen met haar boek. Een eerste probleem is het precieze doel van haar werk. Waar de hoofdtitel, achterflap en – tot op zekere hoogte – voorwoord (het boek heeft geen inleiding) de suggestie wekken dat de lezer door de verschillende vormen van slavernij in alle wereldculturen heen geleid zal worden, is dat maar heel gedeeltelijk waar. Met uitzondering van korte paragrafen over de Maya’s en de Azteken in het eerste hoofdstuk (van de vijf), ligt de focus van Van Amstels boek op Europa en omliggende beschavingen (Egypte, Mongolen, diverse islamitische rijken), en meer in het bijzonder op de wijze waarop de drie abrahamitische godsdiensten zich tot de slavernij verhielden. Het hart van Van Amstels boek ligt dan ook in de hoofdstukken twee, drie en vier waar respectievelijk het jodendom, het christendom en de islam besproken worden. De kern van het betoog van de auteur is dat de (volgens haar) unieke morele ontwikkeling die plaatsvond binnen de westerse configuratie van de joods-christelijke traditie de westerse christenen ertoe zou brengen om, tegen hun eigen economisch belang in, de slavernij af te schaffen. Zoals ze zelf schrijft: “Via de Kerken werd het morele besef van alle mensen aangescherpt, waardoor er een veilige maatschappij zonder slavernij en uitbuiting kon ontstaan.” (9)

Het is inderdaad een belangwekkende vraag door welke precieze factoren christelijk Europa er toe kwam in de negentiende eeuw een sociaal instituut af te schaffen dat in praktisch alle samenlevingen ter wereld voorkwam. Echter, Van Amstel engageert zich nauwelijks met de bestaande (tamelijk omvangrijke) literatuur op dit thema. Haar argumentatie is tweeledig: enerzijds tonen dat de afschaffing van de slavernij al in de Bijbel en de geschiedenis van het jodendom en christendom besloten ligt, en anderzijds uitleggen waarom dezelfde tendensen niet zichtbaar zijn binnen de islam. Beide argumentatielijnen zijn echter, om hun eigen redenen, problematisch. Laten we eerst kijken naar het jodendom en christendom.

Van Amstel neemt in haar werk een apologetische en in mijn ogen te weinig kritische houding aan ten opzichte van joodse en christelijke tradities met betrekking tot de slavernij. Ze start haar rondgang in hoofdstuk twee met de Bijbel, met het verhaal van Jozef, die – ondanks zijn eigen verleden als slaaf – zijn broers niet tot slaaf maakt als hij de kans krijgt (Gen. 44:33). Volgens haar is de “moraal van het verhaal […] dat God aan de kant staat van degenen [sic] die rechtvaardig is. Dat is per definitie degene die een ander niet tot slaaf maakt.” Van Amstel ziet hierbij echter over het hoofd – en dit is typerend voor haar genereuze lezing van de Bijbel – dat diezelfde Jozef ná het incident met zijn broers de gehele bevolking van Egypte tot slaven van de farao maakt (Gen. 47:13-26). Zo benadrukt de auteur ook meermaals het belang van de bevrijding van de Hebreeërs uit de slavernij in Egypte (de Exodus), daarbij expliciet (55) stellend dat “heidense goden” mensen in slavernij willen houden. Ze negeert dan dat de bevrijding van het volk uit de Egyptische slavernij samengaat met een totslaafmaking van datzelfde volk door de God die hen bevrijd heeft (Lev. 25:42). Wellicht nog problematischer is dat bij het bespreken van ‘humane’ wetten zoals het sabbatsjaar (Hebreeuwse slaven mochten na zes jaar vertrekken bij hun meester), ze niet meldt dat dit alléén voor mede-Hebreeërs gold. Buitenlanders konden onbeperkt als slaaf gehouden worden.

Een zelfde soort lezing wordt door Van Amstel gehanteerd voor het Nieuwe Testament, waarbij ze selectief enkele teksten citeert die haar betoog ondersteunen (zoals 1 Kor. 7:23 en 1 Tim. 1:10), maar in het geheel niet ingaat op de zogeheten Haustafeln, de passages met directe instructies aan onder meer slaven die we in diverse nieuwtestamentische brieven vinden en waarin slaven opgeroepen worden tot gehoorzaamheid aan hun meesters, zélfs als het slechte meesters zijn (1 Petrus 2:18).

In het derde hoofdstuk gaat Van Amstel in op de praxis van de abrahamitische religies. Twee dingen vallen hier op wat betreft de joods-christelijke traditie: (1) Van Amstel heeft weinig oog voor de praxis van het jodendom (zie hierover bijv. Catherine Hezsers Jewish slavery in Antiquity); en (2) ook Van Amstels bespreking van de praxis binnen het christendom is selectief en apologetisch. Ze gaat voorbij aan belangrijke theologen als Augustinus die de slavernij theologisch legitimeerden als (collectieve) straf voor de zonde, noch bespreekt ze het omvangrijke slavenbezit door kerken in de late oudheid en de middeleeuwen (waaraan Mary Sommar recent het boek The slaves of the church wijdde). Van Amstel herhaalt de abolitionistische verdediging dat de vroege kerk de slavernij wel wilde afschaffen, maar dat in de oudheid niet kon vanwege haar nog precaire positie (89). Uitzonderingen in de oudheid – zoals de gemeenschappen van de Essenen en de Therapeutai, maar ook de christelijke gemeenschappen die door Gregorius van Nyssa en diens zus Macrina gesticht werden – laten echter zien dat slavenvrije gemeenschappen wel degelijk denkbaar en uitvoerbaar waren.

In de tweede helft van het derde hoofdstuk bespreekt Van Amstel de koloniale slavernij. Meerdere keren poneert ze daar de stelling dat de theologische voorstanders van de slavernij de bijbelse normen niet goed begrepen of bewust verwaterden (vergelijk 139: “omdat niet alle mensen werkelijk begrepen waar het Christendom over ging”). Dit is helaas een te simplistisch beeld, dat voortbouwt op haar te positieve bespreking van het bijbelse materiaal. Zoals diverse studies (bijv. Nolls The Civil War as a theological crisis, of Oshatz’s Slavery and sin) laten zien, hadden de pro-slavernijtheologen het veel makkelijker om de slavernij te verdedigen op basis van de Bijbel, dan de abolitionistische theologen. De Bijbel keurt namelijk slavernij nergens expliciet af, maar bevat wel allerlei wetgeving en gedragsregels voor het reguleren van slavernij. Abolitionistische theologen moesten dus omwegen vinden om de Bijbel als argument te kunnen gebruiken, bijvoorbeeld door te argumenteren dat de wat vaag omlijnde ‘geest van het christendom’ (zie bijv. Nicolaas Beets) tegen slavernij is. Hier zit ook de relevantie voor onderzoek naar de negentiende eeuw: de theologen die vóór de afschaffing van de slavernij pleitten, moesten gebruik maken van buitenbijbelse ideeën – zoals de Hegeliaanse begrippenapparaat rondom de werking van de (wereld)geest, alsook ideeën over wetenschappelijke vooruitgang en mensenrechten – om het theologisch discours over slavernij open te kunnen breken. Helaas zijn het nu net deze nieuwe denkstappen die Van Amstel nauwelijks bespreekt met haar focus op de continuïteit tussen het abolitionisme en de bijbelse teksten.

Van Amstels stelling dat de afschaffing van de slavernij voortkomt uit de unieke hoge morele standaard van het christendom, krijgt kleur door het christendom te vergelijken met andere culturen. Daar had Van Amstel natuurlijk alle mogelijke wereldculturen (uit haar titel) voor kunnen gebruiken, maar ze heeft de keuze gemaakt om voor dat deel van haar betoog alleen naar de islam te kijken. Hoewel ik geen expert ben op het gebied van islam en slavernij, lijkt haar argumentatie ook daar wat eenzijdig, en ditmaal vooral in negatieve zin, als contrastpunt bij het ‘verlichte’ christendom.

In het vijfde en laatste hoofdstuk bespreekt Van Amstel op curieuze wijze enkele vormen van slavernij in de contemporaine geschiedenis. Daarbij staat ze verhoudingsgewijs lang stil bij slavernij in het Nazirijk en legt ze – via het werk van Jung (die ze in het Engels citeert) een dubieuze connectie tussen nazisme, islam en slavernij (“We do not know whether Hitler is going to found a new Islam. He is already on the way: his is like Mohammad. The emotion in Germany is Islamic: warlike and Islamic,” 184). Na een bespreking van de slavernij binnen de Islamitische Staat sluit de auteur af met het kort aanstippen van enkele vormen van wat wel moderne slavernij genoemd wordt.

Van Amstel stelt in haar boek correct dat christelijk Europa in de negentiende eeuw een unieke stap zette door de slavernij af te schaffen. Helaas werpt haar boek weinig licht op de vraag hoe deze stap nader verklaard kan worden. Nog los van het feit dat de afschaffing van de slavernij niet alleen door religie bewerkstelligd werd, maar het verzet van slaafgemaakten en economische ontwikkelingen (cf. Eric Williams) ook een rol speelden, staat haar apologetische lezing van Bijbel en kerkgeschiedenis een goede analyse van het veranderend religieus discours in de weg. Kortom, het moge duidelijk zijn dat Van Amstel – alle goede bedoelingen daargelaten – er niet in geslaagd is een evenwichtige en goed geïnformeerde studie te schrijven.

Martijn Stoutjesdijk, postdoctoraal onderzoeker kerkelijk slavernijverleden, Protestantse Theologische Universiteit