De Amsterdamse Schouwburg als politiek strijdtoneel. Theater, opinievorming en de (r)evolutie van Romeinse helden, (1780-1801)

Amber Oomen-Delhaye

Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2019. 336 p.
ISBN 978 90 8704 770 2
€35,-

De Amsterdamse Schouwburg als politiek strijdtoneel. Theater, opinievorming en de (r)evolutie van Romeinse Helden (1780-1801) is de handelseditie van het proefschrift van Amber Oomen-Delhaye dat zij in 2019 verdedigde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In dit werk onderzoekt Oomen-Delhaye de wisselwerking tussen politiek en toneel tegen de achtergrond van het revolutionaire tijdvak van de Nederlandse Republiek. Met een achtergrond in onderzoek naar politieke kaders in achttiende-eeuwse Nederlandse literatuur richt zij zich ditmaal op de politiek van de toneelpraktijk van diezelfde politiek rumoerige eeuw. Dit werk is echter niet slechts een theatergeschiedenis, maar biedt tevens nieuwe inzichten in de theatralisering van de politiek in die revolutieperiode.

Oomen-Delhaye focust zich in dit werk op de opmerkelijke opleving van treurspelen, met name classicistische stukken met een republikeins thema, gedurende de roerige jaren tachtig van de Republiek, waarin de strijd tussen patriotten en orangisten fel oplaaide. Aan de hand van een corpus van Romeins-republikeinse treurspelen beschrijft zij de ontwikkeling binnen treurspelen van tragedies met klassieke en universele thema’s naar republikeinse en politiek revolutionaire toneelstukken die toegespitst zijn op de Nederlandse situatie.

Haar onderzoek gaat echter dieper dan het uiteenzetten van de ontwikkelingen binnen dit genre. Oomen-Delhaye gebruikt deze ontwikkelingen namelijk om meer licht te werpen op de manier waarop de Amsterdamse Schouwburg zich eind achttiende eeuw ontwikkelde tot een instelling waarin aan politieke opinievorming werd gedaan. Zij doet dit door aan de ene kant te kijken naar het theater als politiek veld, en aan de andere kant naar de politieke arena als theatraal gegeven. Hiermee poogt Oomen-Delhaye een brug te slaan tussen de twee onderzoeksgebieden: politieke geschiedenis en literatuur-/theatergeschiedenis.

Wanneer het gaat om politiek en toneel in de achttiende eeuw in Nederland zijn deze onderzoeksgebieden namelijk nog nauwelijks verbonden. Oomen-Delhaye combineert met haar onderzoek juist die onderzoeken op het gebied van politieke geschiedenis (over de klassiek-republikeinse traditie tijdens het revolutietijdvak) en literatuurgeschiedenis (over het treurspel, de schouwburg als instituut en speelstijlen) tot een geheel.

Waar politieke historici traditioneel gezien nauwelijks naar toneel keken en toneelonderzoekers veelal meer aandacht hebben gehad voor tekst dan voor de performatieve kanten van toneel, betoogt Oomen-Delhaye dat alleen een geïntegreerde aanpak inzicht kan geven in hoe politiek en toneel elkaar in het revolutietijdvak van de Nederlandse Republiek hebben beïnvloed. Na de eerste hoofdstukken, die een algehele impressie geven van het Amsterdamse schouwburgrepertoire en een introductie vormen voor haar gekozen corpus van Romeins-republikeinse treurspelen, ligt de focus van het grootste deel van haar werk echter op theater als politiek veld.

Zij doet dit onder meer aan de hand van de (r)evolutie van de Romeins-republikeinse treurspelpersonages en republikeinse thematiek en politieke concepten op het toneel in het licht van veranderende politieke constellaties. Zo konden de klassieke Romeins-republikeinse stukken aan het einde van de achttiende eeuw bijvoorbeeld worden opgevat als oproepen tot verzet tegen het heersende gezag en de republikeinse treurspelpersonages als vaderlandse helden ter voorbeeld voor het Nederlandse volk. Pas in het een-na-laatste van de acht hoofdstukken verplaatst Oomen-Delhaye de focus naar de politieke arena als theatraal gegeven.

Dit laatste deel is echter juist wat Oomen-Delhaye’s werk zo vernieuwend maakt. Zij geeft het theater hiermee namelijk een actievere rol door niet enkel te kijken naar de manier waarop de sociaal-politieke context van de Republiek invloed kon uitoefenen op het theater, maar ook naar de manier waarop theater juist ook de politiek van die tijd beïnvloedde. Zij geeft hiermee navolging aan de notie binnen New Cultural History dat representaties (zoals verbeeldingen van vrijheid en gelijkheid op het toneel) niet alleen de werkelijkheid reflecteren, maar daadwerkelijkheid de mogelijkheid hebben om de werkelijkheid te beïnvloeden. Hoewel dit uitgangspunt op zich dus niet heel vernieuwend is, is de toepassing hiervan op de rol van theater in de revolutionaire politiek van de Republiek dat zeker wel.

Wat opvallend is aan Oomen-Delhayes onderzoek naar de invloed van de sociaal-politieke context op de Romeins-republikeinse treurspelen en vice versa is dat zij in alle lagen van haar onderzoek een grote rol toedicht aan het publiek. Het publiek, dat bestond uit allerlei lagen van de bevolking, beïnvloedde volgens haar het theater inhoudelijk, onder andere zichtbaar in het menselijker en herkenbaarder worden van de treurspelpersonages waaruit de wens van de toeschouwer blijkt zichzelf te kunnen identificeren met het personage. De (soms onverwachte en uitzinnige) reacties van het publiek waren echter op hun beurt weer afhankelijk van opvattingen en overtuigingen die op dat moment heersten, en dus zeer veranderlijk. Met deze focus op de veranderende rol van het publiek geeft Oomen-Delhaye een extra dimensie aan de opvoeringsgeschiedenis van de Romeins-republikeinse treurspelen.

Oomen-Delhaye stelt dat naast de opvoeringsgeschiedenis ook de drukgeschiedenis een zeker inzicht biedt in de populariteit en relevantie van deze stukken. Zij neemt om deze reden dan ook niet alleen de opvoeringsgeschiedenis van de treurspelen in acht, maar ook de drukgeschiedenis. Helaas wordt niet helemaal duidelijk waarom Oomen-Delhaye kiest voor deze aanpak omdat zij bovengenoemde stelling aanvult met de kanttekening dat de oplagecijfers van de gedrukte treurspelen onbekend zijn en dat ook onbekend is of ze daadwekelijk werden verkocht of op de plank bleven liggen. De keuze om de nadruk van haar onderzoek te leggen op de opvoeringsgeschiedenis van de stukken lijkt dan ook niet meer dan logisch.

Hoewel de periode 1780-1801 het meest interessant is voor haar onderzoek vanwege de grote politieke veranderingen (met 1780 als het beginpunt van de patriottentijd, de jaren 1795-1799 als hoogtijdagen van de Bataafse Revolutie en 1801 als het begin van het einde van deze woelige tijd in verband met het inzetten van de matiging en een gedeeltelijke herstel van de oude situatie), kijkt Oomen-Delhaye ook voorbij het revolutietijdvak naar de opvoeringsgeschiedenis van het klassieke treurspel in de gehele achttiende eeuw. Zij veronderstelt (mijns inziens terecht) dat de transities in het toneel pas goed in kaart worden gebracht wanneer langetermijntrends in de opvoeringsgeschiedenis bekend zijn. Alleen door naar de langere opvoeringsgeschiedenis te kijken wordt bijvoorbeeld de opleving duidelijk van treurspelen met potentieel republikeinse thema’s in de periode 1780-1801.

Ook de focus van haar onderzoek op de Amsterdamse Schouwburg wordt door Oomen-Delhaye sterk en helder onderbouwd. Zo was de Amsterdamse Schouwburg namelijk de enige vaste en eerste publieke schouwburg in de Republiek waardoor het niet alleen een stedelijke maar ook een bredere regionale en zelfs nationale functie had. Naast deze overweging geldt voor Oomen-Delhaye ook de meer praktische overweging waar menig onderzoeker van Nederlandse theatergeschiedenis vroeg of laat tegenaan zal lopen, namelijk dat van de Amsterdamse Schouwburg simpelweg de meeste gegevens zijn overgebleven en dat de in de jaren 1780 opkomende toneeltijdschriften een zeer Amsterdam-georiënteerd waren.

Door middel van het samenbrengen van de onderzoeksgebieden politieke geschiedenis en literatuur-/theatergeschiedenis toont Oomen-Delhaye aan dat het theater en de politiek in de Republiek in deze tijdsperiode onlosmakelijk met elkaar verbonden raakten. Vooral met haar uitwerking van het politiek-maatschappelijke discours rondom de stadhouder dat sterk geïnspireerd werd door de verbeelding van treurspelspersonages (zoals de tiran Nero waarmee de toeschouwers van de Amsterdamse Schouwburg als sinds 1709 geconfronteerd werden door het treurspel De dood van Nero), geeft zij een duidelijk beeld van de wijze waarop het theater niet alleen beïnvloed werd door de politiek, maar hoe deze beïnvloeding ook zeker de andere kant op zijn werking had. Waar Oomen-Delhaye de Nederlandse casus vooral langs onderzoek naar Frans theater in het revolutietijdvak legt en haar corpus beperkt tot het klassieke treurspelgenre, vormt haar innoverende en zeer geslaagde onderzoek hopelijk inspiratie voor toekomstig onderzoek naar bijvoorbeeld de politieke rol van andere toneelgenres in het revolutietijdvak of de wisselwerking tussen politiek en theater in een bredere internationale setting.

Karlijn Luk, promovendus Economische en Sociale Geschiedenis, Universiteit Leiden
CfP Achttiende Eeuw liefde

CfP Liefde, Passie en Erotiek

call for papers

Themadossier Jaarboek De Achttiende Eeuw

Als de rede de slaaf is van de passies, zo Hume het wil, wat is dan de plaats van de passies in de eeuw van de rede? In 2021 gaat het themadossier van het Jaarboek De Achttiende Eeuw over liefde, hartstocht en erotiek tijdens de Verlichting. We zijn op zoek naar bijdragen die ingaan op diverse – literaire, historische, artistieke of filosofische – aspecten van amoureuze praktijken, gaande van kerkelijke huwelijken tot libertijnse losbandigheden en alles ertussenin. Hoe werden liefde en seks beleefd, bekeken en beoordeeld in de achttiende eeuw, en beschreven en verbeeld in, onder meer, wetenschappelijke teksten, brieven, romans, juridische documenten en de visuele cultuur? Welke verschuivingen vonden plaats in de opvattingen over liefde, seks en erotiek, en wat was hierbij de rol van de kerk, de staat en andere controlerende instanties? De liefde laat zich niet begrenzen, dus welkom zijn artikelen over liefde in al haar (gender- en seksuele) diversiteit in de lange achttiende eeuw (1670-1830) zonder geografische beperkingen.

Geïnteresseerden kunnen tot 1 juli 2020 een kort abstract (max. 300 woorden) insturen naar delphine.calle@ugent.be en jaarboek@18e-eeuw.nl. Voordien informeel aftoetsen wordt aangemoedigd. Van de geselecteerde voorstellen worden de volledige artikelen van maximaal 6.000 woorden verwacht tegen 1 februari 2021. De artikelen worden aan redactionele peer review onderworpen.

Afbeelding: Jean-Honoré Fragonard, ‘Le Verrou’ (1776-1779). Parijs: Louvre.

De Negentiende Eeuw 2013 1 De achttiende eeuw i de negentiende eeuw

De Negentiende Eeuw 37 (2013) 1: ‘De achttiende eeuw in de negentiende eeuw’

Redactioneel 1-2
Wessel KrulEen tijd van ‘vadsigheid’. Negentiende-eeuwse Nederlanders over de achttiende eeuw 3-16

Abstract (EN)
Sloth and indolence. The eighteenth century in the Netherlands as seen by nineteenth-century authors.In the first part of the nineteenth century an almost entirely negative view of the previous century established itself in the Netherlands. The eighteenth century had been a period of political decline, in which the Dutch Republic lost most of its former power and international prestige. This decline was generally ascribed to the effects of luxury, such as a lack of initiative, imitation of foreign models and moral corruption. In this essay, the tenacity of this view of the eighteenth century in Dutch historiography and literary history is traced until the first part of the twentieth century. The standard of judgement remained the Dutch Golden Age in the seventeenth century, as can be clearly seen in the writings of Conrad Busken Huet, whose comments on a number of eighteenth-century novels are discussed in some detail. The renewed national confidence of the later nineteenth century did not lead to a change of opinion. Even the revolutionary movement of the 1780s was by then often ridiculed as an exercise in futility. A historian like Johan Huizinga at some points expressed his doubts about the prevailing views, but the foundations of a complete historical revaluation were laid only during the 1950s.
Matthijs LokDe eeuw van ongeloof. De constructie van de ‘achttiende eeuw’ in Groens Ongeloof en Revolutie (1847) 17-35

Abstract (EN)
The century of unbelief. Constructing the enlightened eighteenth century in Groen van Prinsterer’s Ongeloof en Revolutie (1847).This article analyses the construction of the ‘eighteenth century’ as a historical concept in the treatise Ongeloof en Revolutie (Unbelief and Revolution) (1847) by the Dutch protestant statesman and critic of the Enlightenment Guillaume Groen van Prinsterer (1801-1876). In this work, which describes and laments the rise of ‘unbelief’ in eighteenth-century Europe, Groen paradoxally creates the idea of a homogenous and atheistic eighteenth century, building on an older tradition of protestant criticism of enlightened philosophy. Despite his critical stance Groen also values the eighteenth century for its dynamism and sees this century as a crucial epoch in European and Dutch history. The article draws parallels between the Dutch protestant and the French catholic conceptualisation of the enlightened eighteenth century, and advocates a comparative and transnational study of early conservative and anti-enlightened thought.
Arianne Baggerman en Rudolf DekkerJean-Jacques Rousseau en zijn Confessions in Nederland in de negentiende eeuw 36-56

Abstract (EN)
Jean-Jacques Rousseau’s Confessions in the Netherlands in the nineteenth
century.After its publication in 1782, Jean-Jacques Rousseau’s Confessions were often read and discussed in the Netherlands. Although the work was not translated in Dutch until more than a century later, just like elsewhere in Europe, many Dutch writers considered Rousseau’s Confessions to be a milestone in the developing genre of autobiography. Dutchmen without knowledge of French could get acquainted with its content through reviews and discussions in the press. Nevertheless, like Rousseau’s earlier works, the Confessions provoked mixed and often ambivalent reactions. As a case study the changing attitude of Dutch author Eduard Douwes Dekker – Multatuli –, towards Rousseau’s Confessions is distilled from his works and letters. In his younger years Douwes Dekker jokingly announced to write his own Confessions, but in old age wrote that he would never do that, fearing the public discussion that had always surrounded Rousseau’s work would also affect him. That is, however, in itself a sign of the influence of Rousseau’s controversial autobiography.
Jan RockDe eeuw van de snuffelaar. Het achttiende-eeuwse filologische leven bij G.D.J. Schotel (1807-1892) 57-79

Abstract (EN)
A century of rummaging antiquarians. G.D.J. Schotel’s take on eighteenth-century philology.Gilles Dionysius Jacobus Schotel (1807-1892) was a pastor and an amateur philologist in a peripheral area of the Netherlands. Historians of later times placed his work in the periphery of philological knowledge production as well. This article places Schotel back in both the productive tradition of antiquarianism and in the nineteenth-century vogue of literary historicism and the dominant historicist culture. It focuses in particular on the connotation of his antiquarian work and practices with the eighteenth century. Such an image was created by Schotel himself: he identified with Walter Scott’s eighteenth-century antiquarian and he commemorated two eighteenth-century scholars in particular, Cornelis van Alkemade and Pieter van der Schelling. Schotel even followed their example in his own practices of knowledge production: he collected books and historical documents and he made them accessible to others through an intensive correspondence network. His academic ambitions, however, remained unfulfilled and he failed in continuing Van der Aa’s Biografisch woordenboek van Nederland as a project of scholarly collaboration. Schotel clearly missed ongoing processes of institutionalisation and specialisation that turned Dutch linguistics, literature and history into modern academic disciplines. Thus, Schotel’s life and work are an excellent case to reveal how antiquarianism was appreciated as an eighteenth-century tradition but paled beside the nineteenth-century triumph of modern humanities.
Jenny ReynaertsTroost en Humor. De achttiende eeuw in de schilderkunst van David Bles 80-94

Abstract (EN)
Solace and wit. The 18th century in the work of painter David Bles.The 18th century as a subject for paintings was not popular in 19th century Dutch art, as the era was seen as an age of decline, in art as well as in morals. It is therefore striking that the painter David Bles nevertheless created a hugely successful niche of his own with conversation pieces set in 18th century interiors. Apart from his virtuoso drawing and brilliant use of colour, his ironic rendering of the 18th century Dutch bourgeois seems to have struck a cord. Bles’s art concurs with a more general revival of the rococo period in Europe, from Hogarthian scenes painted by modern English painters to the brothers de Goncourt in Paris. The Dutch 18th century painter Cornelis Troost (whose name translates as solace) provided another example for Bles, though the latter’s use of humour was more refined. According to critics it was Bles’s witticism that defined him as a typically Dutch artist. Notwithstanding his love for a period not well thought of, his irony made him into a worthy follower of a tradition begun by Jan Steen.
Congres van de Werkgroep De Negentiende Eeuw 2013. Keerpunt 1813 95-96