Boekrecensie: Frédéric en Antoine Plate. Rotterdamse kooplieden, reders en bestuurders, 1802-1927

Len de Klerk

Hilversum: Verloren, 2019. 368 p.
ISBN 9 789087 048129
€35,-

‘Mensen’, observeerde Karl Marx in 1852, ‘maken hun eigen geschiedenis, maar niet onder omstandigheden die ze zelf hebben kunnen kiezen’. Het zou het motto kunnen zijn van de biografie van vader en zoon Plate, geschreven door Len de Klerk, emeritus-hoogleraar planologie aan de Universiteit van Amsterdam en daarvoor onder meer directeur van de Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. De Klerk heeft in zijn Rotterdamse jaren veel kennis van de Maasstad opgedaan en daarover ook geschreven: boeken over de geschiedenis van de lokale volkshuisvesting en over de betrokkenheid van de Rotterdamse elite bij volkswoningbouw en stedenbouw. Tevens is hij coauteur van een biografie van havenbouwer en stadsontwikkelaar G.J. de Jongh.

Frédéric en Antoine Plate getuigt wederom van De Klerks minutieuze kennis van Rotterdam in de negentiende en vroege twintigste eeuw, en vooral van de stedelijke regentenfamilies, die door tal van relaties (huwelijksbanden, zakelijke belangen, sociaal-culturele affiniteiten) nauw met elkaar verbonden waren. Zijn dubbelbiografie geeft ook, en misschien wel vooral, een beeld van dit lokale elitenetwerk – zijn boek neigt naar een prosopografie. Op basis van uitvoerig archiefonderzoek – in onder meer het stadsarchief, kranten en het huisarchief van de familie Plate (De Klerk begon zijn studie na een verzoek van een achterkleinzoon om een biografie te schrijven van Antoine Plate) – schetst hij een gedetailleerd beeld van ‘Rotterdamse kooplieden, reders en bestuurders’, zoals de ondertitel samenvat.

Frédéric Plate heeft geen egodocumenten achtergelaten, zodat de contouren van zijn persoonlijkheid vaag blijven; we leren hem vooral kennen via zijn netwerken. Uitvoerig brengt De Klerk de familiestamboom in kaart: Frédéric is de zoon van een Duitse koopman die in 1786 emigreerde naar Rotterdam. Van Frédérics zoon Antoine kon De Klerk een scherper portret maken, mede dankzij de circa 200 brieven die van hem bewaard zijn gebleven uit de jaren 1912-1916. Daaruit ontstaat het beeld van Antoine als een familieman, liberaal, pragmaticus en bemiddelaar in hart en nieren, als iemand met een voorkeur voor een geordend kapitalisme. Daarin is plaats voor een zekere sociale bewogenheid: op zijn zeventigste verjaardag kwamen ook de voormannen van de vakbeweging hem hulde brengen. De titel van het laatste hoofdstuk vat zijn persoonlijkheid samen: ‘onkreukbaar, beginselvast en breed ziend, maar stroef in de omgang’. Echt intiem wordt de biografie niet; dat bijvoorbeeld de oudste zoon van Antoine op 19-jarige leeftijd zelfmoord pleegde wordt wel genoemd, maar De Klerk waagt zich niet aan speculaties over de achtergronden. De familie heeft daarover het stilzwijgen bewaard, en dan rest ook de biograaf het zwijgen.

Behalve koopmannen, waren Antoine en zijn vader Frédéric ook rasbestuurders, altijd op de bres om de Rotterdamse belangen te verdedigen. De Klerk plaatst hen nadrukkelijk in een historische en geografische context en besteedt veel aandacht aan de macro-ontwikkelingen, de ‘omstandigheden’ waarover Marx het had: de industriële revolutie in Nederland, de opkomst van het Ruhrgebied waarvan Rotterdam de voorhaven werd, de transportrevolutie (de vervanging van zeil- door stoomvaart), de groei van de Amerikaanse economie, de Eerste Wereldoorlog, de oprichting van liberale politieke partijen (Antoine was lid van de Tweede Kamer en adviseur van de regering). Binnen dit krachtenveld maakten vader en zoon Plate de lokale geschiedenis – soms profiterend van de door de omstandigheden geboden kansen, soms het beste ervan makend als het economisch tegenzat, zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog. En zij zijn niet de enige actoren: in het boek figureren honderden personen die op een of andere wijze in het netwerk van de Plates zaten. Samen geven zij aan de havenstad gestalte.

De dichtheid aan personen maakt dat Frédéric en Antoine nogal eens naar de achtergrond worden verdrongen. Daar staat tegenover dat De Klerk een knappe analyse geeft van het functioneren en wereldbeeld van de Rotterdamse elite. Een bestseller zal het boek niet worden; daarvoor is het te academisch, met meer dan 700 voetnoten. Maar specialisten kunnen hun hart ophalen.

Ben de Pater, universitair hoofddocent sociale geografie en planologie, Universiteit Utrecht

Boekrecensie: Thuis in elke tijd. Het leven van Kate Kolff (1885-1974)

Catherine Wijnands

Zutphen: Walburg Pers, 2018. 160 p.
ISBN 978 94 6249 355 3
€24,95

In het biografische werk Thuis in elke tijd beschrijft Catherine Wijnands het levensverhaal van haar oma Kate Kolff die leefde van 1885 tot 1975. Ze vervlecht dat levensverhaal met de grote gebeurtenissen op het wereldtoneel van die tijd – de Eerste Wereldoorlog, de dreiging van de communistische revolutie, de crisis van de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog en de snel veranderende naoorlogse maatschappij. Daarnaast vertelt de biografie niet alleen het verhaal van Kate, maar verschaft tot op zekere hoogte een perspectief op het gezinsleven van de gegoede klasse en het netwerk van de familie Kolff.

Kate Kolff werd geboren in Rotterdam als dochter van Herman Kolff en Madelaine Hanegraaff en was de enige dochter in het gezin, dat verder uit drie broers bestond. Van jongs af aan leefde zij het leven van een aristocratisch (jonge)dame in een oud patriciërsgeslacht. Ze trouwde met een man die door haar ouders geschikt was bevonden en kreeg met hem twee dochters. Haar dagelijks leven was vooral gevuld met het afleggen van visites, het ontvangen van bezoek en het aansturen van haar personeel. Nadat haar eerste man jong was gestorven, hertrouwde zij met een man uit dezelfde gegoede Rotterdamse kringen. Hij scheidde na een aantal jaar van haar. Op haar negenenveertigste trouwde zij voor een derde maal, dit keer met een Groningse bankier. In Haren, haar
nieuwe woonplaats, werd zij maatschappelijk actief en maakte ze de oorlog door.

In het voorwoord van het boek legt de auteur uit dat zij dit boek niet alleen heeft geschreven uit bewondering voor haar eigen grootmoeder: ze ziet haar grootmoeder als één van die vele vrouwen die volhardden ‘in tijden van ondergang en wederopbouw’. Aan al deze vrouwen is het boek opgedragen. De auteur heeft gelijk als ze stelt dat er over veel vrouwen nooit wordt geschreven, en het is altijd goed als het levensverhaal van een bijzondere vrouw aan het duister van de familiezolders of archieven wordt onttrokken.

Mijns inziens maakt de auteur echter een vergelijking die niet geheel op gaat: haar oma was niet zomaar een van vele vrouwen. Kate kwam uit een zeer welgestelde Rotterdamse handelaarsfamilie en hoewel geld niet gelukkig maakt en ze ook zeker verdriet heeft gekend, maakt een familiefortuin het leven wel een stuk eenvoudiger, met name in tijden van oorlog. Dat maakt het boek een soort toondoof: de situatie waarin de familie Kolff zich bevond was niet de norm, en dat wordt nergens echt benoemd. Misschien heeft de auteur daar minder oog voor omdat zij zelf ook tot deze familie behoort – als een andere auteur het verhaal van deze vrouw had opgeschreven was het wellicht anders geweest.

Dat gezegd hebbende laat het boek wél heel goed zien hoe de levenswereld van een vrouw uit een welgestelde Rotterdamse familie eruitzag, aan welke sociale voorschriften zij geacht werd zich te houden en in welke netwerken zij zich bewoog. Dat Kate Kolff een bijzonder leven heeft gehad maakt het boek zeker duidelijk. Ook heeft de auteur het kleine verhaal van haar oma knap verbonden met de grote wereldgeschiedenis, meestal door middel van kranten die haar grootmoeder bewaarde. Ze somt dan op wat er zoal in staat – zowel de nieuwsberichten als bijvoorbeeld de advertenties, die vaak ook veel over een bepaalde tijd vertellen. Het netwerk van de familie Kolff zou zeker ook het beschrijven waard zijn geweest – er zaten mensen in als Louis Couperus en schilder Matthijs Maris.

Het leven van Kate Kolff is absoluut een boek waard. De insteek van dat boek had alleen beter gekund: een inkadering in de Rotterdamse handelselite van de late negentiende en de vroege twintigste eeuw had de lezer gelijk duidelijk gemaakt dat we hier niet met een standaard Nederlandse huisvrouw van doen hebben. Een goed voorbeeld van hoe het leven van een ‘gewone’ vrouw inzicht kan bieden is de gelijksoortige biografie Kom vrouwen, aangepakt! De revolutie van socialiste Trien de Haan van Bert Lankester. Ook Lankester beschrijft het leven van een familielid (hoewel hij verder van haar afstond), maar ging dieper in op de historische context, haar netwerk, en haar achtergrond. Afgezien van dit commentaar leest het boek vlot en is het verhaal onderhoudend.

Marieke Dwarswaard, researchmasterstudente Geschiedenis, Universiteit Leiden