Boekrecensie: Landgoed als leerschool. Biografie van Philip Dirk baron van Pallandt van Eerde (1889-1979)

Joke Draaijer

Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2019. 384 p.
ISBN 978 90 8704 800 6
€35,-

De godsdienstwetenschapper Joke Draaijer promoveerde in 2019 op dit proefschrift aan de Rijksuniversiteit Groningen. Haar boek over Philip Dirk baron van Pallandt van Eerde (1889-1979) is de biografie van een buitengewoon schilderachtig figuur. Van Pallandt bezocht nooit een middelbare school en volgde nooit een studie. Hij vervulde nooit een openbaar ambt en bedankte in 1928 per brief als gemeenteraadslid van Ommen. Hij legde nooit een rijexamen af, maar gold eind jaren vijftig als de langst (schadevrij!) rijdende automobilist van Nederland. Bij zijn internering in Buchenwald in 1940 bleek, tot ergernis van zijn medegevangenen, dat hij nooit eerder huishoudelijk werk had verricht. Van Pallandt erfde in 1913 het landgoed Eerde en werd daarmee in één klap één van de grootste grondbezitters van Nederland, maar gaf het landgoed in 1923 weg aan een stichting ten behoeve van ‘Maitreya, the Bodhisatva of our race’ en het werk van ‘wereldleraar’ Krishnamurti. Het zijn de ingrediënten van een bizar verhaal, een verfilming waardig.

De biografie volgt de levensloop van de hoofdpersoon en de ontwikkelingen op het landgoed Eerde grotendeels chronologisch. In het verlengde van het enorme spectrum van interesses, activiteiten en goede doelen in het leven van Van Pallandt, gaat Draaijer in op de meest uiteenlopende thema’s. Dat maakt het een heel rijk boek: iemand met interesse in bijvoorbeeld de geschiedenis van de adel in Nederland, moderne architectuur, reformpedagogiek of de verspreiding van Krishnamurti’s beweging in Nederland, vindt in Landgoed als leerschool een schat aan informatie. Hier worden de drie belangrijkste hoofdlijnen van activiteit in Van Pallandts leven nader toegelicht.

Ten eerste gaat Draaijer in op de vroegste geschiedenis van scouting in Nederland, vóór de oprichting van de vereniging De Nederlandsche Padvinders (NPV). In deze historiografie bestaan nog steeds vragen, hoe scouting in die allereerste periode naar Nederland kwam en waar en wanneer de eerste Nederlandse padvindersgroepen werden opgericht. Draaijers boek roept hierover helaas meer vragen op. Ze beschrijft bijvoorbeeld dat Van Pallandt in 1911 Baden-Powells boek Scouting for boys leerde kennen, en pas daarná ontdekte dat in zijn eigen woonplaats Den Haag al een padvindersgroep bestond. Deze groep, de ‘Jonge Verkenners’, werd opgericht na de fietstocht van een Britse padvinderspatrouille naar Nederland in 1910.

Het lijkt een zeldzaam toeval dat Van Pallandt eerst het Britse bezoek had gemist en pas daarna via Baden-Powells boek bij de scouting uitkwam, terwijl in dezelfde tijd en onafhankelijk daarvan de Haagse groep werd opgericht, die zich nota bene vanaf 1913 naar haar beschermheer de ‘Van Pallandtgroep’ noemde. Dit toeval wordt nog curieuzer met het oog op de verdeeldheid in de vroege Nederlandse scoutingbeweging. Van Pallandt bewonderde Baden-Powell en diens boek Scouting for boys, maar de ‘Jonge Verkenners’ hanteerden de voor Nederland aangepaste methode volgens het boek van Van Hoytema. Het kwam pas in 1915 tot een fusie van de concurrerende padvindersorganisaties, op aandringen van prins Hendrik.

Van Pallandts rol in deze geschiedenis blijft nogal onduidelijk. Maar zelfs als hij niet actief vorm gaf aan de inrichting en methodiek van scouting in Nederland, was hij vanaf het vroegste begin betrokken bij de beweging. Het is daarom erg jammer dat de biografie van dit centrale personage geen nadere details of nieuwe puzzelstukjes oplevert. Dit is overigens wél het geval voor de betrokkenheid van de Nederlandse koninklijke familie: hierbij speelde Van Pallandt volgens Draaijers boek zelfs een sleutelrol. Prins Hendrik was op het familielandgoed Duinrell, dat dankzij Philip voor de scouts was opengesteld, voor het eerst getuige van oefeningen van de ‘Jonge Verkenners’. De prins werd in 1915 beschermheer van de nieuwe NPV.

De tweede hoofdactiviteit van Van Pallandt, zijn godsdienstige ontwikkeling, wordt in de biografie breed uitgemeten. Via astrologie, spiritisme en theosofie werd hij een volgeling van Krishnamurti’s Order of the Star in the East. Eerde was van 1924 tot 1938 het toneel van de zogenaamde ‘sterkampen’ van die beweging. Toen Krishnamurti in 1929 verklaarde dat iedereen zelf de weg naar verlossing moest zoeken en zijn Orde ophief, kreeg Van Pallandt zijn landgoed terug, maar hij beschouwde Krishnamurti toch voor de rest van zijn leven als geestelijk leidsman.

Van Pallandts betrokkenheid bij de natuurbescherming, de derde hoofdlijn, loopt als een rode draad door de biografie. Toch blijft tot het eind van het boek onduidelijk, wat de baron nu echt bijdroeg aan organisaties als de Vogelbescherming of Natuurmonumenten. Bij Van Pallandts vijftigjarig jubileum als bestuurslid van Natuurmonumenten werd vooral zijn ‘trouwe aanwezigheid bij de vergaderingen’ gememoreerd (p. 331). Aan de andere kant beschermde hij Eerde als eigenaar tegen ontginningen of ontsiering van het landschap. Ondanks zijn voornemen om het landgoed als één geheel bij elkaar te houden, werd het in kleine stukken verkocht, weliswaar aan ideële kopers: Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Daarover mag niet te licht worden gedacht, zeker in de context vóór de jaren zestig, toen natuur en milieu nog niet in tel waren.

Het boek is mede tot stand gekomen op verzoek van Philip van Pallandts dochters. Draaijer heeft daarom gebruik kunnen maken van het familiearchief, van autobiografische notities die Van Pallandt zelf heeft geschreven, en van de herinneringen van zijn dochters. Ondanks deze rijke bronnenselectie blijven sommige vragen onbeantwoord, bijvoorbeeld die naar de financiële situatie van Van Pallandt. Het lijkt erop dat hij met zijn dure hobby’s, reizen over de hele wereld, ondersteuning van diverse goede doelen en mogelijk wanbeheer van het landgoed Eerde, zijn deel van het familievermogen er door heeft gejaagd. Daarin zit een onevenwichtigheid: Draaijer heeft wel uitgepluisd wie de kapper van Philips moeder in Den Haag was, maar kan niet toelichten of Philip zelf delen van zijn landgoed moest verkopen om het hoofd boven water te houden.

Wat ook ontbreekt in de biografie: een stukje agency. Het lijkt erop dat Draaijer in sterke mate Van Pallandts eigen bescheiden autobiografische notities volgt. In het boek is de hoofdpersoon geen zelfstandige historische actor, maar een zoeker, een volger van de geschiedenis, wiens idealisme door inspirerende leidersfiguren in bepaalde richtingen geleid werd. De wortels van dit idealisme blijven daardoor een mysterie.

Van Pallandt was vooral een netwerker, een bruggenbouwer tussen kapitaalkrachtige leden van de upper class en verschillende sociale, religieuze en natuurbeschermingsdoelen. Maar dat was niet onbelangrijk: hij legde bijvoorbeeld het cruciale contact tussen het koninklijk huis en de scouting, in de vroegste fase van die beweging in Nederland. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog was Van Pallandt misschien meer dan ‘een van de naamloze deelnemers aan de illegaliteit’ (p. 287), gezien het grote aantal onderduikers op Eerde. Dat maakt van hem nog geen “held” in de geschiedenis, maar maakt zijn levensverhaal wel interessanter om eventueel ooit te verfilmen.

Kristian Mennen, postdoc onderzoeker, Departement Geschiedenis, Kunstgeschiedenis & Oudheid, Radboud Universiteit Nijmegen

Verzamelrecensie Nederlandse schildersdorpen

De schilders van Dongen
Ron Dirven, Monique Rakhorst en Helma van der Horst

Zwolle: WBOOKS, 2019, 180 p.
ISBN 978 94 625 8361 0
€ 22,95 Verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling De heks van Dongen. Een kunstenaarsdorp in de 19e eeuw, Breda, Stedelijk Museum Breda, van 12 oktober 2019 t/m 26 januari 2020.

De schilders van de Veluwezoom
Ulbe Anema, Jeroen Kapelle en Dick van Veelen

Zwolle: WBOOKS, 2019, 240 p.
ISBN 978 94 625 8336 8
€ 22,95 Verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling De heks van Dongen. Een kunstenaarsdorp in de 19e eeuw, Breda, Stedelijk Museum Breda, van 12 oktober 2019 t/m 26 januari 2020.

Barbizon van het Noorden.
De ontdekking van het Drentse landschap, 1850-1950
Annemiek Rens

Zwolle: WBOOKS, 2019, 240 p.
ISBN 978 94 625 8346 7
€ 25,95 Verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling De heks van Dongen. Een kunstenaarsdorp in de 19e eeuw, Breda, Stedelijk Museum Breda, van 12 oktober 2019 t/m 26 januari 2020.

In 2015 lanceerde WBOOKS (voorheen Uitgeverij Waanders) in samenwerking met diverse musea een reeks boekjes over kunstenaarskolonies en -dorpen. Tot nu toe verschenen Schilderkunst in Laren (2015), De schilders van De Ploeg (2016), Rondom de Bergense School (2016), De schilders van Drenthe (2017), De schilders van Domburg (2018), De schilders van Staphorst (2018) en ten slotte in 2019 De schilders langs de IJssel, Nunspeet Schildersdorp, en de drie hier besproken deeltjes.

De aanduiding ‘boekjes’ en ‘deeltjes’ komt misschien wat neerbuigend over. Dat is niet de bedoeling, maar komt voort uit het formaat (20 bij 20 centimeter) en de opzet ervan. Het gaat om publieksvriendelijke plaatjes- dan wel bladerboekjes, waarbij de begeleidende teksten niet meer dan de meest noodzakelijke informatie bevatten. Voor diepgravend kunsthistorisch onderzoek naar de kunstenaarskolonies is men aangewezen op eerdere publicaties, monografieën of tentoonstellingscatalogi, die in de boekjes in de respectievelijke literatuuropgaves zijn vermeld.

Tussen 1840 en 1940 moeten er zo’n tachtig kunstenaarsdorpen in Nederland zijn geweest. Honderden kunstenaars kwamen vanuit het hele land om er tijdelijk te bivakkeren of om er zich zelfs te vestigen. Ze zochten er motieven die in drukke steden ontbraken: de ongerepte natuur en het primitieve plattelandsleven. In 2004 verscheen het door Saskia de Bodt samengestelde Schildersdorpen in Nederland (Terra Lannoo BV), gekoppeld aan een tentoonstelling in Singer Laren. Hierin wordt ingegaan op het hoe en waarom kunstenaars samenschoolden in bepaalde streken of dorpen. Als gebruikelijk wordt de omstreeks 1840 gevormde schildersgroep in het Franse Barbizon genoemd als het voorbeeld voor het werken en plein air, dat mogelijk werd dankzij de uitvinding van de verftube. De Bodt gaat in op de Veluwezoom, Noorden en Kortenhoef, Katwijk, Nunspeet, Hattem, Heeze, Laren, Bergen, Domburg en Veere, Spakenburg, Staphorst en Volendam.

De reeks van WBOOKS overlapt deels met Schildersdorpen en vele andere publicaties die over de afzonderlijke pleisterplaatsen verschenen. Kennelijk is het thema nog steeds actueel. Ook de stedelingen van nu zoeken nog steeds schilderachtige plekjes op, hetzij fysiek, hetzij in de luie stoel, bladerend in de boekjes waarin te zien is hoe mooi het vroeger was.

Mijn uitgangspunt bij de bespreking van de drie deeltjes was dat ik in ieder geval de eraan gelinkte tentoonstellingen heb bezocht. Dat was zeer de moeite waard, en soms zelfs verrassend. Want hoe fraai reproducties ook mogen zijn, ze blijven hoe dan ook tweedimensionaal. Dan is er ook nog het punt van de formaten, die weliswaar bij de afbeeldingen zijn vermeld, maar desondanks niet à la minute in te schatten zijn.

De schilders van Dongen

De uitgave over het Noord-Brabantse, nabij Breda gelegen Dongen, bevat 144 afbeeldingen, verdeeld over zo’n dertig kunstenaars. De hoofdrollen zijn weggelegd voor de Amsterdammer August Allebé (1838-1927), de Groningse Hagenaar Jozef Israëls (1824-1911), de Duitser Max Liebermann (1874-1935) en de Haagse, maar in tal van andere plaatsen werkzame Suze Robertson (1855-1922).

De indeling is thematisch, beginnend met ‘De ontdekking van Dongen’, via onder meer ‘De heks van Dongen’ en ‘Van Goghs inspiratie’, eindigend met ‘Modernisering’. Het meest fascinerend is de ontdekking van het dorp. Hoe kwam het dat Dongen met zijn eenvoudige boeren- en arbeidersbevolking zo’n aantrekkingskracht had? Het antwoord ligt in het pittoreske van de stilstand, waardoor lange tijd alles bleef zoals het was: de oude boerderijen, de heidevelden, de machtige bossen, de zandduinen en de lokale bevolking.

Een andere vraag is waarom nou juist Dongen een van de vroegste kunstenaarsdorpen van Nederland was. Dat hing samen met de Belgische Opstand van 1830. Gevreesd werd dat ook Noord-Brabant zich zou afscheiden van Holland, met als gevolg een toestroom van militairen om de provincie te beschermen. Zo kwam het dat de Bredase kunstenaar Constant Huijsmans (1810-1886) zijn studie aan de academie in Antwerpen onderbrak om deel te nemen aan de grensbewaking. Tijdens zijn tochten door Brabant kwam hij in de omgeving van Dongen terecht, waar het onderwerp van soldaten op bivak op zijn pad kwam. In 1833 vervolgde Huijsmans zijn studie in Parijs, waarna hij in 1836 zijn vader opvolgde als tekenleraar aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Het spreekt voor zich dat hij met zijn leerlingen naar het door hem ontdekte Dongen trok. In 1866 werd hij leraar aan de HBS in Tilburg, waar Vincent van Gogh een van zijn leerlingen was. Het is voorstelbaar dat de leraar de liefde die Van Gogh koesterde voor het arme boerenleven heeft aangewakkerd.

Na Huijsmans volgden velen die tijdelijk in Dongen werkten. Van een echte schilderskolonie was geen sprake, het was een komen en gaan. Er is hier geen ruimte om op al die kunstenaars in te gaan, maar om de hierboven genoemde representanten kunnen we niet heen. August Allebé, de latere hoogleraar-directeur aan de Rijksacademie te Amsterdam, bezocht Dongen voor het eerst in 1865. Hij voelde zich in de schaduw gesteld van Josef Israëls, en zocht naar een uitweg. Zijn vader had als militair in Brabant gediend en hem waarschijnlijk op Dongen gewezen, wat goed uitpakte. Tien jaar lang kwam hij elke zomer terug om er schetsen te maken die de basis vormden voor zijn in het atelier geschilderde genretaferelen met een sterk verhalend, soms een beetje sprookjesachtig karakter. Een van zijn vaste modellen was ‘Vrouw Muskens’. Zij was de waardin van de herberg van de familie Muskens, waar de meeste schilders onderdak genoten. Ook een van haar dochters, Mina, heeft model gestaan voor Allebé. Hij tooide zijn modellen bij voorkeur met de kenmerkende witte Dongense muts.

Het was ook Allebé die postuum verantwoordelijk is geweest voor de titel van de tentoonstelling De heks van Dongen. Op het Brabantse platteland werd bijgeloof destijds nog serieus genomen. Het spookte, en er waarden heksen rond. Allebé noemde de regio een ‘Heksenland’ en beeldde een oude vrouw af als een toverkol. Ook andere kunstenaars zochten haar op en lieten haar poseren terwijl ze kousen stopte, koffie maalde, aan een spinnenwiel zat, hout sprokkelde of aardappels at. Op den duur sprak men van ‘de heks van Dongen’. Allebés toverkol was in werkelijkheid de bejaarde, zonderlinge Petronella Verhoeven, bijgenaamd Piet of Pietje Verhoef uit de Biezen.

Jozef Israëls, de nestor van de Haagse School, was gepreoccupeerd met de levens van minder bedeelden – zo staat hij te boek als de uitvinder van het vissersgenre. Op de tentoonstelling in Breda imponeerde een enorm schilderij, Schoenmakersfamilie aan het middagmaal (karig maal) uit 1876, in bruikleen van Glasgow Museums. Er heerst een stemming van berusting. De licht-donkerwerking is zo kunstig toegepast, dat meerdere onderdelen van het geheel blikvangers zijn. In het boek is nog een dergelijke voorstelling opgenomen, Boerengezin aan de maaltijd uit 1882, een slag kleiner, in bezit van het Van Gogh Museum.

In de publicatie wordt terecht een directe link gelegd tussen Israëls’ maaltijd-taferelen en De aardappeleters van Vincent van Gogh uit 1885. Vincent bewonderde de oudere Haagse Scholer en noemde hem ‘de boerenschilder van de eeuw’. Na in 1882 een versie van Israëls’ aardappelpikkers te hebben gezien, voltooide hij in 1885 in Nuenen het beroemde schilderij De aardappeleters, waarop anders dan bij Israëls de niets ontziende rauwe werkelijkheid in al haar facetten wordt getoond. Israëls liet zich op zijn beurt door Van Gogh inspireren, al is zijn versie van De aardappeleters uit 1903 (Den Haag, Kunstmuseum) geromantiseerd vergeleken bij het voorbeeld.

Veel aandacht is ingeruimd voor Max Liebermann, de Duitse schilder die zo ongeveer in alle publicaties over de Haagse School en de Tachtigers opduikt. Liebermann bezocht van 1871 tot 1913 ons land bijna jaarlijks en raakte bevriend met onder anderen Jan Veth en Jozef Israëls. Waarschijnlijk heeft Allebé hem de weg naar Dongen gewezen. In ieder geval was hij er meermalen aan het begin van de jaren tachtig en maakte er luchtige, impressionistische olieverfstudies van spinsters, sokken stoppende vrouwen (met Pietje als model) en kantwerksters.

Suze Robertson was en is een algemeen bewonderde kunstenares met een unieke stijl. Ze werkte met donkere, aardse kleuren, zwarte contourlijnen en een pasteuze, ruige verfopbreng. Haar onderwerpen ontleende Robertson aan het dagelijks leven en de ambachten van eenvoudige mensen, zoals ze die in Laren, Leur, Heeze en Dongen heeft gezien. Het is niet bekend hoe vaak Robertson Dongen bezocht, maar ze was er in ieder geval in 1883. Twee binnen haar oeuvre zeer belangrijke schilderijen voeren terug naar Dongen, aangezien Pietje ervoor model heeft gestaan: De kaartlegster en Oude vrouw met takkenbos. Op beide schilderijen zijn de oude vrouwen te interpreteren als geheimzinnige, heksachtige verschijningen.

Kort na 1880 moderniseerde Dongen in een rap tempo. De ambachtelijke manier van werken maakte plaats voor fabrieksmatige productie, Dongen verwerd tot een industriedorp, met vervuilende leerlooierijen (de meeste van Nederland!), schoenmakerijen en stinkende schoorstenen. De schilders die er voorheen kwamen vanwege het natuurlandschap en de authenticiteit van het dorp, hadden er niets meer te zoeken.

Als onderdeel van De heks van Breda was in het Vincent van GoghHuis in Zundert de bescheiden tentoonstelling Suze Robertson & Marenne Welten – naast Van Gogh te zien. De directeur-conservator Ton Dirven, die medeverantwoordelijk was voor de opzet van de tentoonstelling in Breda, selecteerde hiervoor veertien indrukwekkende schilderijen van Robertson. Opmerkelijk zijn twee portretten van Pietje, zittend in een bruin gewaad, de ogen half geloken, met een opengeslagen boek op haar schoot. Bijzonder is dat in een van de twee werken bladgoud is verwerkt (Gustav Klimt avant la lettre), nonchalant rondom het hoofd van het model gestrooid. Bij deze tentoonstelling is in eigen beheer de gelijknamige brochure uitgegeven (gratis), samengesteld door Ton Dirven en Anna van Leeuwen, waarin alle veertien tentoongestelde werken zijn afgebeeld.

In de beknopte literatuurlijst in De schilders van Dongen wordt de uitvoerige, wetenschappelijke oerversie van het hier besproken platenboek genoemd: Ron Dirven, Hanna Klarenbeek en Saskia de Bodt, Schilders van Dongen (Schiedam: Scriptum Art, 2008, 160 p. ISBN 978 90 5594 597 9).

De schilders van de Veluwezoom

Gemeten aan de hoeveelheid publicaties die over de Veluwezoom met de schildersdorpen Oosterbeek en Wolfheze zijn verschenen, is deze Gelderse streek veruit de meest bekende pleisterplaats voor kunstenaars die er sinds 1840 massaal in de open lucht kwamen werken. Beginnend met Schilders van den Veluwezoom van Johan Wesselink uit 1943 beslaat het onderwerp (inclusief monografieën) ruim een meter in mijn boekenkast – iets waar ik zelf met een klein aantal centimeters debet aan ben. Daar is nu dit deel uit de serie van WBOOKS aan toegevoegd.

De schilders van de Veluwezoom is in meerdere opzichten uitgebreider dan De schilders van Dongen: het telt meer pagina’s, heeft meer dan tweehonderd afbeeldingen, de tekst is uitvoeriger en de literatuuropgave veelomvattender. In eerste instantie is men geneigd te denken dat het zoveelste boek over de Veluwezoom niets nieuws te bieden heeft. De clichés over het Nederlandse Barbizon en de Wodanseiken zijn niet te vermijden, maar de drie gespecialiseerde auteurs hebben voor compacte samenvattingen gekozen, met goed resultaat.

Na de inleiding ‘Het landschap en de zes dorpen van de Veluwezoom’ volgen Deel 1, ‘De Veluwezoom ontdekt 1840-1890’, onderverdeeld in drie hoofstukken en Deel 2, ‘Blijvende bewondering, een nieuwe generatie kunstenaars 1900-1949’ waarin wordt ingegaan op de kunstenaarskolonie Renkum-Heelsum.

De inleiding, over het ontstaan van het landschap en de dorpen Oosterbeek, Wolfheze, Renkum, Doorwerth en Heelsum leest als een prettig resumé van alles wat er over deze materie bekend is. Hetzelfde geldt voor de eerste twee hoofdstukken in Deel 1, waarin voor hen die thuis zijn in het onderwerp alles weer eens op een rijtje wordt gezet.

Van de landschapschilders van het eerste uur die de Veluwezoom aandeden, Fredrik Hendrik Hendriks (1808-1865) en Johannes Warnardus Bilders (1811-1890), verdient de laatste speciale aandacht. In 1842 besloot hij om met zijn gezin vanuit Utrecht voor drie maanden naar Oosterbeek te gaan. Het werden drie jaar; daarna pendelde hij op en neer tussen Utrecht en Oosterbeek. Daar was hij de spil van een groot aantal jongere kunstenaars, onder wie zijn jong gestorven zoon Gerard (1838-1865), Anton Mauve (1838-1880) en P.C.J. Gabriël (1828-1903). Mede hierdoor geldt hij als een van de wegbereiders van de Haagse School. Ook worden de legendarische, door Bilders geïnitieerde rituelen aan de beek onder de Wodanseiken in het kort aangestipt.

Moeilijk voor hen die aan logica hechten, is het derde hoofdstuk van Deel 1, ‘Kunstenaressen in Oosterbeek’. Daarin passeren Swanida Wildrik, Maria Vos, Adriana Haanen, Anna Abrahams, Anna Wolterbeek, Sientje Mesdag-van Houten, Marie Bilders-van Bosse en Catharina Kool de revue. Maar ook komen tussen de dames door Remigius en George Gilles Haanen (als ‘broers van’), H.W. Mesdag (als ‘echtgenoot van’) en uit het niets Johannes Gijsbert Vogel, Marinus Heijl, Piet Meiners, Louis Apol en Théophile de Bock aan de orde. Deel 1 eindigt zo met Théophile de Bock in het hoofdstuk ‘Kunstenaressen’, terwijl Deel 2 met hem begint. Hoewel ik er zelf niet zwaar aan til (ik blader lekker verder) is het toch een beetje vreemd.

Deel 1 van De schilders van de Veluwezoom is een geminimaliseerde, compacte versie van het door Jeroen Kapelle (en anderen) samengestelde standaardwerk De Magie van de Veluwezoom (Arnhem: Uitgeverij Terra Lannoo BV, 2006, 255 p. ISBN 978 90 5897 470 9).

In Deel 2 wordt een nieuwe generatie kunstenaars behandeld, werkzaam in de periode 1900-1940. Dat zorgt voor verrassingen. Het verhaal begint met de Hagenaar Théophile de Bock (1851-1904), die ik altijd rekende tot de Haagse School, onder meer door zijn bijdrage aan Panorama Mesdag. Maar hij was meer dan louter schilder. De Bock was onder meer de oprichter van de Haagsche Kunstkring in 1891, die in 1892 de eerste Van Gogh-tentoonstelling organiseerde. Van 1895 tot 1902 woonde De Bock in Renkum, waar hij zich omringde met andere kunstenaars als Alexander van Ingen, Cornelis Kupers, Xeno Münninghoff, Derk Wiggers, Piet van Walcheren en Sieger Bauke.

Behalve aan deze hierboven genoemde kunstenaars wordt in De schilders van de Veluwezoom ook aandacht besteed aan een aantal bekende en minder schilders die in de twintigste eeuw al dan niet tijdelijk in de omstreken van Renkum neerstreken. Deze tweede fase van de Veluwezoom-schilders was voor mij een eyeopener, ze kwamen als zodanig nooit op mijn pad. Om een handjevol namen te noemen: Geert Grauss, Bernard Jansen, Andries Verleur, Gert Stegeman en Willem Jan Willemsen. Opmerkelijk is een Veluwelandschap van Jan Schonk (1889-1976), heel breed (39x100cm), een voorstelling die iets weg heeft van een Japanse prent. Rechts staat een grillige boom met luchtwortels, waarvan de kruin ook de linkerhelft van de compositie gedeeltelijk beslaat.

Jan Toorop (1858-1928) is er ook geweest, in Oosterbeek. In 1912 leerde hij er Miek Janssen kennen, de dochter van de eigenaar van Hotel Schoonoord. Miek was behept met de wens kunstenares te worden en was diepgelovig. Zij introduceerde Toorop in de door haar serieus beleden katholieke leer en zo kwam het dat hij in de jaren 1916-1918 een serie Kruiswegstaties voor de nabijgelegen Sint Bernulphuskerk maakte. Veel Toorop-liefhebbers haken af als op het repertoire van de kunstenaar die kon toveren met impressionisme en pointillisme, de stijve katholieke voorstellingen verschijnen. Eerder had hij prachtig werk gemaakt, ook als graficus. Een voorbeeld van zijn Whistler-achtige etstechniek zien we in een verbeelding van zijn dochtertje Charley, schelpen zoekend op het strand.

In De schilders van de Veluwezoom krijgen ook minder bekende kustrenaars een plaats. Het is ondoenlijk die nu op te sommen. De bekendste onbekende is Simon Moulijn (1866-1948), die prachtige, dromerige litho’s heeft gemaakt.

Barbizon van het Noorden. De ontdekking van het Drentse landschap 1850-1950.

Dit laatste van de drie door mij besproken boekjes van WBOOKS is een feestje. De tentoonstelling in Assen en het bijbehorende boekje hebben veel te bieden. Eigenlijk dacht ik dat ik het wel wist, met in het achterhoofd Egbert van Drielst (1745-1818) – de zogenaamde Drentse Hobbema –, Jan van Ravenswaay (1789-1869), Hendrikus van de Sande Bakhuysen (1795-1860) en de jongere Willem Roelofs (1822-1897), George Hendrik Breitner (1857-1923) en de Duitser Max Liebermann (1847-1935). Maar de tentoonstellingsmakers en de auteur van het boekje (Annemiek Rens) hebben evident verder gekeken dan de gebaande paden.

Alvorens naar Assen af te reizen bekeek en las ik een en ander in Schilders van Drenthe door Roel Sanders (Zuidwolde: Stichting Het Drentse Boek, 2001, 255 p. ISBN 90 6509 604 3) en was al enigszins overrompeld door het grote aantal schilders dat naar Drenthe is afgereisd om er in de vrije natuur te werken. Een stuk of wat bekende namen, maar ook schilders van wie ik nog nooit had gehoord. Het boek bleek een encyclopedie te zijn waarin meer dan driehonderd kunstenaars worden behandeld die voor korte of langere tijd in Drenthe vertoefden. Vervolgens, na Assen bezocht te hebben, kreeg ik het deeltje van WBOOKS in handen, ook weer vol verrassingen. Bovendien is ook in Barbizon van het Noorden een uitgebreide literatuurlijst opgenomen.

Het boekje bevat ruim 180 afbeeldingen, waarvan vele van kunstenaars van wie ik nog nooit had gehoord. Het was een lang gekoesterde wens van het Drents Museum om een overzicht te tonen van de ontdekking van het Drentse landschap. Dat is goed gelukt, in samenwerking met De Stichting Het Drentse Landschap. Op de tentoonstelling en in het boek komen te veel kunstwerken en namen langs om er een samenvatting van te geven. Dat zou van de lezer te veel gevraagd zijn. Dus zocht ik één nogal voorspelbaar onderwerp uit. De hunebedden.

In het besproken boekje zijn de hunebedden ondergebracht onder de noemer ‘Sporen uit het verleden’. Er zijn, zoals bekend, tientallen hunebedden in Drenthe te vinden. Dat maakt de provincie uniek. Schilders zagen het ook, de geheimzinnig op elkaar gestapelde keien die voor niets en niemand wijken. Ooit vormden de grafmonumenten een geliefd onderwerp onder wetenschappers die zich het hoofd braken over de vraag hoe men die zware stenen vervoerde en op elkaar plaatste. In de negentiende eeuw gingen schilders met het fascinerende onderwerp aan de haal. De mooiste verbeeldingen van de hunebedden, liefst met een zwerm kraaien erboven, zijn van Alexander Mollinger (1836-1867), een leerling van Willem Roelofs. Realistisch geschilderd, maar met een zweem van geheimzinnigheid.

Toen de tentoonstelling in Assen net geopend was, kwam er een Van Gogh tevoorschijn, een vroeg schilderij dat door het Van Gogh Museum samen met het Drents Museum is aangekocht. Het gaat om Onkruid verbrandende boer, geen hoogstandje in het oeuvre van Van Gogh. Het werd uiteraard meteen geïntegreerd in de tentoonstelling in Assen. Helaas moest het daar afleggen tegen de vier werken van Van Gogh die daar al hingen, te weten een tekening Veenstammen (Boston, Museum of Fine Arts), de aquarel Heide met kruiwagen (Cleveland, Museum of Art), de schilderijen Twee vrouwen in het veen en Boerderij met turfhopen (beide in Amsterdam, Van Gogh Museum).

De tentoonstellingen in Breda en Doorwerth zijn helaas voorbij, maar in Assen kan men nog tot en met 22 maart terecht.

Wiepke Loos, onafhankelijk onderzoeker en voormalig conservator Rijksmuseum

Boekrecensie: Pro Patria et Patienti. De Nederlandse militaire geneeskunde 1795-1950

Leo van Bergen

Nijmegen: Vantilt, 2019. 372 p.
ISBN 9789460044465
€29,50

De geschiedenis van de militaire geneeskunde laat zich meestal kennen als Whig history, waarbij het verleden wordt opgevat als een onvermijdelijke ontwikkeling die leidt tot vooruitgang. Volgens het gangbare narratief raakten legerartsen tijdens elke opeenvolgende oorlog meer bedreven in het redden van levens en ledematen, en statistieken wijzen inderdaad op een stijging van de overlevingskans van gewonden in de loop van de negentiende en twintigste eeuw. Gezien het aantal medische uitvindingen tijdens oorlogen, zoals de brancard en de ambulance, veronderstellen sommige historici zelfs dat oorlog goed is voor de medische wetenschap (zie Roger Cooter, ‘Medicine and the goodness of war’, (1990)). Volgens die opvatting stimuleert oorlog niet alleen de menselijke inventiviteit om te doden en te verminken, maar ook om te helen. Toch doet te veel optimisme geen recht aan de werkelijkheid. De arts-patiëntrelatie binnen het leger is namelijk door de eeuwen heen problematisch geweest, zo laat medisch historicus Leo van Bergen zien in Pro Patria et Patienti. In dit boek komt de Nederlandse militaire geneeskunde tussen 1795 en 1950 in elf hoofdstukken aan bod—van de Napoleontische Oorlogen en de Belgische Opstand tot en met de meidagen van 1940 en de dekolonisatieoorlog in Indonesië, met daartussen lange perioden waarin de Nederlandse krijgsmacht niet in actie kwam, maar wel van medische zorg moest worden voorzien.

Het boek is opgebouwd rond vier kwesties die in de behandelde periode tot felle discussies hebben geleid. Een van die onderwerpen is simulatie, ofwel het veinzen van aandoeningen door dienstplichtige militairen in de hoop zodoende te worden vrijgesteld van militaire dienst. Deze simulanten konden rekenen op weinig mededogen van legerartsen, vooral omdat het volgens de laatsten van weinig vaderlandsliefde getuigde en bovendien kostbare tijd vrat die de geneesheren liever besteedden aan werkelijke patiënten. Voor sommige artsen was simulatie kenmerkend voor ‘provincialen’, of voor dienstplichtigen uit lagere klassen of van bepaalde religies.

De tweede kwestie gaat over militairen met geslachtsziekten en hun bleef een moreel oordeel evenmin bespaard. Zij werden doorgaans gekenschetst als onmatige, lichtzinnige en zorgeloze lieden die hun driften niet konden beheersen. Uitzondering hierop vormde marinepersoneel dat in Nederlands-Indië een venerische ziekte had opgelopen: zij werden door tijdgenoten gezien als slachtoffer van promiscue Indische dames.

Het derde thema in het boek is de psychische problematiek van militairen, een onderwerp dat na de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) geleidelijk meer aandacht kreeg. Aanvankelijk werd de patiënt gezien als de voornaamste oorzaak van de klachten (dat wil zeggen: hij leed aan karakterzwakte); oorlog was slechts de katalysator waardoor deze vermeende zwaktes aan het licht kwamen. Weliswaar ontstond geleidelijk een genuanceerder beeld van “oorlogsneurosen’’, maar de vereiste therapie stond in 1950 nog altijd in de kinderschoenen. Interessant is dat de genoemde kwesties niet alleen inzicht geven in de militair-geneeskundige problematiek, maar ook in de verschuivende maatschappelijke normen, waarden en taboes.

Het vierde thema dat als een rode draad door het betoog loopt, is de problematiek rond de identiteit van de militaire arts: is hij een medicus in uniform of een militair met scalpel? Hieruit volgt: staat voor hem de individuele patiënt of de krijgsmacht op de eerste plaats? Van Bergen constateert dat de opvattingen hierover gedurende anderhalve eeuw een soort slingerbeweging vertonen. Aan het begin van de negentiende eeuw stond het buiten kijf dat de legerarts, die een gespecialiseerde militair-medische opleiding had gevolgd, in de eerste plaats officier was. De invoering van de medische wetten van Thorbecke (1865) zorgde echter voor verandering. Voortaan vereiste de uitoefening van het artsenberoep een academisch diploma en beloofde de legerarts allereerst trouw aan de eed van Hippocrates, en pas daarna aan koning en vaderland. Tijdens de massamobilisaties in de twintigste eeuw kwamen de militaire eigenschappen van de legerarts opnieuw op de voorgrond te staan en zo sloeg de slinger weer van Asclepius in de richting van Mars.

Aan het einde van zijn betoog concludeert Van Bergen dat de medische zorg aan militairen gedurende anderhalve eeuw niet altijd is uitgevoerd vanuit het belang van de patiënt. Deze stelling lijkt mij zeer juist, maar we moeten ons afvragen of de betrokkenen anders of beter hadden kunnen handelen in de moeilijke omstandigheden waarin zij zich maar al te vaak bevonden. Mogelijk zijn legerartsen in oorlogstijd min of meer veroordeeld tot de consequentialistische ethiek, waarbij het handelen in het grote belang de voorkeur verdient. Daarbij hoort een zekere distantie van de arts tegenover de individuele patiënt, een houding die voor de eerstgenoemde fungeert als persoonlijk beschermingsmechanisme tegen het traumatische leed dat hij onvermijdelijk onder ogen krijgt.

Pro Patria biedt geen rooskleurig beeld van de militaire geneeskunde in Nederland. Behalve de problematiek rond simulatie, geslachtsziekten, geestesstoornissen, en het zelfbeeld van legerartsen, kampte de in 1814 opgerichte Militaire Geneeskundige Dienst (MGD) met structurele onderwaardering. De politieke leiding van het Ministerie van Oorlog/Defensie stelde de noodzaak van een uitgebreide medische dienst in vredestijd herhaaldelijk ter discussie, en wanneer bezuinigingen de krijgsmacht ten deel vielen, trokken de ‘genezerikken’ vaak aan het kortste eind. Collega-militairen associeerden geneeskundige zorg met “niet-militaire waarden als weekheid en sentiment en behandelden de MGD als bijwagen.” (p. 308) Samen met de onaantrekkelijke arbeidsomstandigheden compliceerde dit negatieve beeld de werving van militaire artsen. Maar toch was het niet alleen maar kommer en kwel.

Binnen het tijdsbestek van anderhalve eeuw professionaliseerde de geneeskundige dienst in verschillende opzichten en de (militair-)medische wetenschap kende uitvindingen (zoals het gipsverband) die ook hun toepassing vonden in de burgermaatschappij. Desalniettemin steken deze innovaties schril af bij de conclusies die na mei 1940 en na de dekolonisatieoorlog door tijdgenoten werden getrokken: de MGD was onvoldoende voorbereid geweest op zijn oorlogstaak. De medische consequenties van de tekortkomingen zijn vrijwel niet te achterhalen, maar mogelijk heeft dit mensenlevens gekost. Hiermee worden de nadelige gevolgen van het (uitblijven van) medisch handelen benadrukt, maar evengoed had de auteur kunnen besluiten dat de betrokken medici hun taak redelijk goed wisten te volbrengen ondanks alle gebreken. Duizenden gewonden wisten dankzij geneeskundig ingrijpen te overleven.

Vanuit welk gezichtspunt men ook redeneert—het besproken boek vormt een belangrijke bijdrage aan de medische en militaire historiografie. Het betoog, waarin slechts spaarzaam vaktermen opduiken, laat zien dat de geschiedenis van de militaire geneeskunde rijker is dan alleen de diagnose en therapie van oorlogsverwondingen. Pro Patria et Patienti heeft een sociale invalshoek, waarbij de arts-patiëntrelatie op de voorgrond staat. De auteur weet een levendig beeld te creëren van de ethische vraagstukken die hieruit voortkwamen. Ook de gruwelen van de oorlog lijken door de gebruikte citaten nooit ver weg. Daarbij waakt Van Bergen ervoor dat veelvuldige beschrijvingen van ziekten en verwondingen de lezer ook murw of onverschillig kunnen maken. Niet voor niets is het onderwerp wel versleten als “onsmakelijk”, waardoor de militaire geneeskunde lange tijd onderbelicht is geweest door zowel militair als medisch historici. Gelukkig is van die aanvankelijke terughoudendheid inmiddels geen sprake meer en kan Pro Patria fungeren als vertrekpunt voor nieuw en aanvullend onderzoek naar de medisch-humanitaire hulp in tijden van geweld. Het onderwerp is al eeuwenlang actueel en gezien de conflicthaarden van nu raakt het voorlopig nog niet uitgeput.

Tom Duurland, promovendus aan het Instituut voor Geschiedenis, Universiteit Leiden

Boekrecensie: Frédéric en Antoine Plate. Rotterdamse kooplieden, reders en bestuurders, 1802-1927

Len de Klerk

Hilversum: Verloren, 2019. 368 p.
ISBN 9 789087 048129
€35,-

‘Mensen’, observeerde Karl Marx in 1852, ‘maken hun eigen geschiedenis, maar niet onder omstandigheden die ze zelf hebben kunnen kiezen’. Het zou het motto kunnen zijn van de biografie van vader en zoon Plate, geschreven door Len de Klerk, emeritus-hoogleraar planologie aan de Universiteit van Amsterdam en daarvoor onder meer directeur van de Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. De Klerk heeft in zijn Rotterdamse jaren veel kennis van de Maasstad opgedaan en daarover ook geschreven: boeken over de geschiedenis van de lokale volkshuisvesting en over de betrokkenheid van de Rotterdamse elite bij volkswoningbouw en stedenbouw. Tevens is hij coauteur van een biografie van havenbouwer en stadsontwikkelaar G.J. de Jongh.

Frédéric en Antoine Plate getuigt wederom van De Klerks minutieuze kennis van Rotterdam in de negentiende en vroege twintigste eeuw, en vooral van de stedelijke regentenfamilies, die door tal van relaties (huwelijksbanden, zakelijke belangen, sociaal-culturele affiniteiten) nauw met elkaar verbonden waren. Zijn dubbelbiografie geeft ook, en misschien wel vooral, een beeld van dit lokale elitenetwerk – zijn boek neigt naar een prosopografie. Op basis van uitvoerig archiefonderzoek – in onder meer het stadsarchief, kranten en het huisarchief van de familie Plate (De Klerk begon zijn studie na een verzoek van een achterkleinzoon om een biografie te schrijven van Antoine Plate) – schetst hij een gedetailleerd beeld van ‘Rotterdamse kooplieden, reders en bestuurders’, zoals de ondertitel samenvat.

Frédéric Plate heeft geen egodocumenten achtergelaten, zodat de contouren van zijn persoonlijkheid vaag blijven; we leren hem vooral kennen via zijn netwerken. Uitvoerig brengt De Klerk de familiestamboom in kaart: Frédéric is de zoon van een Duitse koopman die in 1786 emigreerde naar Rotterdam. Van Frédérics zoon Antoine kon De Klerk een scherper portret maken, mede dankzij de circa 200 brieven die van hem bewaard zijn gebleven uit de jaren 1912-1916. Daaruit ontstaat het beeld van Antoine als een familieman, liberaal, pragmaticus en bemiddelaar in hart en nieren, als iemand met een voorkeur voor een geordend kapitalisme. Daarin is plaats voor een zekere sociale bewogenheid: op zijn zeventigste verjaardag kwamen ook de voormannen van de vakbeweging hem hulde brengen. De titel van het laatste hoofdstuk vat zijn persoonlijkheid samen: ‘onkreukbaar, beginselvast en breed ziend, maar stroef in de omgang’. Echt intiem wordt de biografie niet; dat bijvoorbeeld de oudste zoon van Antoine op 19-jarige leeftijd zelfmoord pleegde wordt wel genoemd, maar De Klerk waagt zich niet aan speculaties over de achtergronden. De familie heeft daarover het stilzwijgen bewaard, en dan rest ook de biograaf het zwijgen.

Behalve koopmannen, waren Antoine en zijn vader Frédéric ook rasbestuurders, altijd op de bres om de Rotterdamse belangen te verdedigen. De Klerk plaatst hen nadrukkelijk in een historische en geografische context en besteedt veel aandacht aan de macro-ontwikkelingen, de ‘omstandigheden’ waarover Marx het had: de industriële revolutie in Nederland, de opkomst van het Ruhrgebied waarvan Rotterdam de voorhaven werd, de transportrevolutie (de vervanging van zeil- door stoomvaart), de groei van de Amerikaanse economie, de Eerste Wereldoorlog, de oprichting van liberale politieke partijen (Antoine was lid van de Tweede Kamer en adviseur van de regering). Binnen dit krachtenveld maakten vader en zoon Plate de lokale geschiedenis – soms profiterend van de door de omstandigheden geboden kansen, soms het beste ervan makend als het economisch tegenzat, zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog. En zij zijn niet de enige actoren: in het boek figureren honderden personen die op een of andere wijze in het netwerk van de Plates zaten. Samen geven zij aan de havenstad gestalte.

De dichtheid aan personen maakt dat Frédéric en Antoine nogal eens naar de achtergrond worden verdrongen. Daar staat tegenover dat De Klerk een knappe analyse geeft van het functioneren en wereldbeeld van de Rotterdamse elite. Een bestseller zal het boek niet worden; daarvoor is het te academisch, met meer dan 700 voetnoten. Maar specialisten kunnen hun hart ophalen.

Ben de Pater, universitair hoofddocent sociale geografie en planologie, Universiteit Utrecht

De bezetting van Frankrijk na Napoleon: verzamelrecensie

Tegen de terreur. Hoe Europa veilig werd na Napoleon
Beatrice de Graaf

Amsterdam: Prometheus, 2018. 510 p.
ISBN 978 90 351 4458 3
€ 19,99

Our friends the enemies! The occupation of France after Napoleon
Christine Haynes

Cambridge, MA: Harvard University Press,, 2018. 404 p.
ISBN 9780674972315
€ 36,-

De ondergang van het Napoleontische keizerrijk en de herordening van Europa tijdens het Congres van Wenen (1814-15) heeft altijd sterk in de historische belangstelling gestaan. Dit geldt veel minder voor het vervolg van het grote Europese congres: de bezetting van Frankrijk door de geallieerde legers van 1815 tot 1818. In reactie op de onverwachte terugkeer van Napoleon tijdens de Honderd Dagen werd besloten tot een tijdelijke bezetting van Noord- en Oost-Frankrijk om het onrustige land te pacificeren. Het bestuur over deze geallieerde bezettingsmacht, en tot op zekere hoogte van Frankrijk zelf, werd in handen gelegd van een ‘Geallieerde Raad’.

Deze Raad bestond uit vertegenwoordigers van de vier bezettende grootmachten, Rusland, Engeland, Pruisen en Oostenrijk. De Raad diende toe te zien op de uitvoering van het verdrag van Wenen en het daaropvolgende Tweede Verdrag van Parijs (20 oktober 1815). Onder deze raad hingen verschillende subcommissies die zich bezighielden met veiligheid, censuur, persvrijheid, financiën en vestingbouw. Arthur Wellesley, de hertog van Wellington en ‘l’homme de l‘Europe’, was de invloedrijke voorzitter en opperbevelhebber van het geallieerde bezettingsleger. Twee prachtige recent verschenen boeken werpen een verschillend licht op deze relatief vergeten maar cruciale periode in de Europese geschiedenis.

In Tegen de Terreur onderzoekt Beatrice de Graaf, hoogleraar in de geschiedenis van de internationale betrekkingen, de geallieerde bezetting vanuit het perspectief van een ‘Europees veiligheidscultuur’ (zie hiervoor ook: B. de Graaf e.a., red., Securing Europe after Napoleon (2019)). Zij neemt stelling tegen het breed gedeelde idee dat de internationale veiligheidssamenwerking een uitsluitend twintigste-eeuws fenomeen is. Overtuigend maakt zij duidelijk dat in de postnapoleontische jaren de Europese landen samenwerken om de stabiliteit en repos van het oude continent te garanderen.

Juist de Europese dimensie van de post-napoleontische politiek is vaak genegeerd door de latere nationaal georiënteerde historiografie. Het perspectief van ‘het veiligheidssysteem’ stelt haar in staat om nationale ontwikkelingen moeiteloos te verbinden met de internationale relaties. Met veel kennis van zaken introduceert zij concepten uit het contemporaine veiligheidsonderzoek zoals ‘het dreigingsbeeld’ in de context van de Restauratietijd. Omdat de auteur veel aandacht besteedt aan de historische terminologie zoals die uit de bronnen naar voren komt, is er wat mij betreft geen sprake van anachronismen.

Het hart van het boek vormen de verslagen (protocollen) van de Geallieerde Raad (Allied Council), die De Graaf en haar ERC-team met veel speurwerk in archieven in alle hoeken van Europa op het spoort zijn gekomen. Deze verslagen worden niet centraal bewaard, en zijn, zoals veel vroeg negentiende-eeuwse staatspapieren, vaak te vinden in de privé-archieven van de voornaamste actoren en hun nakomelingen. De Graaf maakt aannemelijk dat de geallieerde raad fungeerde als een soort Europees veiligheidsgremium waarin de belangen van de verschillende Europese landen gekalibreerd werden. Vooral voorzitter Wellington speelde een belangrijke bemiddelende rol tussen enerzijds het Pruisische verlangen naar een harde aanpak van het revolutionaire Frankrijk en anderzijds de grote sympathie voor Frankijk van de Russische tsaar. De geallieerde raad had zo een matigende werking op de bezetting, maar ook op het gerestaureerde Bourbon-bewind dat moest laveren tussen moderate en radicale royalisten.

Een verder sterk punt van het boek is dat het veel meer is dan een geschiedenis van internationale betrekkingen. In de verschillende hoofdstukken bespreekt De Graaf de diverse aspecten van de Europese reconstructie na Napoleon. Zo komen achtereenvolgens de emotionele, literaire en culturele aspecten van de veiligheidssystem, de interne werking van de ‘Allied machine’, de opzet van een geallieerde veiligheidsdienst en de strijd tegen de (vermeende) terreurcomplotten, de herstelbetalingen en de financiële aspecten aan bod. In een verder hoofdstuk wordt de bouw van een ring van forten rondom Frankrijk geanalyseerd als een versteende uitwerking van de ‘Europese machtsbalans’. Het gezamenlijke veiligheidssysteem kende ook grenzen: de Verenigde Staten werden buitengesloten en de wil ontbrak om gezamenlijk op te treden tegen Zuid-Amerikaanse revoluties. In de conclusie beschrijft zij de blijvende erfenis van de Geallieerde Raad in de vorm van een duurzame veiligheidscultuur in Europa, ook al kreeg dit systeem in de jaren na 1818 een steeds repressiever karakter.

Bijzonder is verder ook de grote rol die De Graaf, in navolging van Niek van Sas, geeft aan het jonge Koninkrijk der Nederlanden. Juist de constructie van een Europees veiligheidssysteem maakte het mogelijk dat tweede- en soms zelfs derderangs staten een rol konden spelen op het diplomatieke toneel. De bouw van de Wellingtonbarrière, het grootste concrete project van de Raad, vond bijvoorbeeld voor een groot deel op het grondgebied van Nederland plaats. Naast Pruisen was Nederland ook een van de belangrijkste eisers van teruggave van door de Napoleontische legers geroofde Nederlandse kunst, in de ogen van de Fransen echter een ‘cultureel Waterloo’. Restitutie van de gestolen schilderijen was van groot belang voor het jonge koninkrijk. Ook wisten de Nederlandse gezanten Gagern, Canneman en Fagel veel succes te boeken op het gebied van de herstelbetalingen. Alleen wanneer kleine staten als het Nederlandse koninkrijk de belangen van de grootmachten doorkruisten, waren deze niet toegeeflijk. Zo was het verzet van Willem I tegen het nemen van maatregelen tegen de Franse liberale ballingen in Brussel in 1817 een belangrijk onderwerp van debat in de Raad in 1817: de geallieerden dwongen Willem I tot het uitvaardigen van een strengere perswet.

De focus op de Geallieerde Raad als kern van de reconstructie na Napoleon leidt er onvermijdelijk toe dat andere aspecten minder belicht worden. Zo ziet De Graaf de jaren 1814-15 als een nieuw begin, en besteedt in mijn ogen onvoldoende aandacht aan de continuïteit met de ‘Europese veiligheidscultuur’ van de Revolutie en uiteraard vooral Napoleon (zie hiervoor het werk van onder meer de Amerikaanse historicus Howard Brown). Het feit dat De Graaf van origine een kenner is van de Duitse geschiedenis, leidt er wellicht toe dat het bronnenonderzoek naar de Pruisische casus het meest uitgebreid is. Pruisische bureaucraten als Gruner, Müffling en Vom Stein komen hierdoor heel mooi uit de verf.

Het Franse perspectief blijft daarentegen relatief onderbelicht: Frankrijk vormt de achtergrond waartegen de Europese veiligheidscultuur zich ontwikkelt. Ook is er relatief weinig aandacht voor de ideologische dimensie, terwijl uitgerekend de Restauratie door kenners als Michael Broers is omschreven als de kraamkamer van de moderne politiek. In dit opzicht vormt het werk van Brian Vick over het Congres van Wenen en het vroege conservatisme en liberalisme een welkome aanvulling (vooral diens The Congress of Vienna: Power and politics after Napoleon (2014)). De meeste aandacht gaat naar staatslieden, bestuurders en literati, het onderzoek naar de publieke opinie en uitingen van ‘het gewone volk’ zijn minder systematisch onderzocht.

Veel aspecten die in het werk van De Graaf wat minder aan bod komen, staan juist centraal in het mooi geschreven boek van Christine Haynes, Our Friends the Enemies (2018). Waar De Graaf kiest voor het prisma van de Geallieerde Raad, beschrijft Haynes, hoogleraar aan de Universiteit van North Carolina in Charlotte, vooral de ervaringen van ‘gewone Fransen’ tijdens de bezetting, in het bijzonder de departementen buiten Parijs. Zoals blijkt uit de titel, analyseert Haynes kundig de spanning die er bestond tussen het onderdrukkende karakter van de militaire bezetting, maar tegelijkertijd ook de gemeenschappelijke belangen, interactie en in sommige gevallen zelf vriendschap en liefde tussen bezetter en bezette bevolking. Ook maakt zij heel duidelijk dat begrippen als ‘collaboratie’ en ‘accommodatie’ een compleet andere betekenis hebben dan in die andere bezettingen na 1871 en vooral 1940 en 1945.

Het eerste deel van het boek bevat een grimmige beschrijving van de moeilijkheden van de Franse bevolking in bezet gebied: het geweld, de diefstal maar ook moord en verkrachting (werkelijk en ingebeeld) worden beschreven op grond van bewonderenswaardig grondig bronnenonderzoek in de Franse archieven. Het boek neemt vervolgens een positiever wending: in het tweede deel komen achtereenvolgens de samenwerking en vriendschap aan bod. De geallieerde bezetting bevorderde zelf een kosmopolitische cultuur en herstelde de rol van Parijs als hoofdstad van Europa. In het bijzonder veel Britten brachten een bezoek aan de hoofdstad in de jaren na 1815, hetgeen ook tot klachten leidde bij Fransen over de schadelijke gevolgen van het massatoerisme en het gevaar van Engels cultureel imperialisme. Aan de hand van het sprekende voorbeeld van de Montagnes Russes, een soort vroege achtbaan, gaat zij in op de opkomst en ondergang van het postnapoleontische kosmopolitisme.

In het laatste deel van het boek bespreekt Haynes de politieke aspecten van de bezetting. Net als De Graaf is Haynes gematigd positief over de erfenis van de geallieerde bezetting van Frankrijk in 1815-18. Beide auteurs menen dat het geallieerde bestuur een (tijdelijk) matigende werking heeft gehad op het gepolariseerde post-napoleontische Frankrijk, zonder daarbij de onderdrukkende en gewelddadige kanten van de bezetting te negeren. Ook vormde de periode 1815-18 voor beide auteurs een belangrijke leertijd op het gebied van peacekeeping en Europese veiligheidssamenwerking. Het is dan ook zeer te hopen dat De Graaf en Haynes hun baanbrekende onderzoek naar de ontwikkeling van de Europese veiligheidscultuur uitbreiden naar de decennia na het Congres van Aken in 1818.

Matthijs Lok, universitair docent moderne Europese Geschiedenis, Universiteit van Amsterdam

Boekrecensie: Aandacht! Aandacht! Aandacht en verstrooiing in het Gentse Grand Théâtre, Café-concert en Variététheater, 1880-1914

Evelien Jonckheere

Leuven: Leuven University Press, 2017. 211 p.
ISBN 978 94 6270 100 7
€39,50

In Aandacht! Aandacht! Aandacht en verstrooiing in het Gentse Grand Théâtre, Café-concert en Variététheater, 1880-1914 onderzoekt Evelien Jonckheere het kijkgedrag van het Gentse publiek in het Grand Théâtre, het café-concert en het variététheater aan het eind van de negentiende eeuw aan de hand van de begrippen ‘aandacht’ en ‘verstrooiing’. Dit werk is gebaseerd op haar proefschrift dat zij in 2014 verdedigde aan de Universiteit Gent. Eerder onderzocht Jonckheere het Gentse uitgaansleven al uitgebreid, waarbij zij vooral aandacht besteedde aan low brow-vermaak, dat in academisch onderzoek nog steeds vaak wordt onderbelicht. Zij schreef in dit verband al over het café-concert en het variététheater, en positioneert deze vormen van vermaak nu tegenover het high brow-vermaak van het Gentse Grand Théâtre.

In haar werk vergelijkt zij deze twee werelden aan de hand van het disciplinerende aandachtsregime, de manier waarop de aandacht van het publiek werd gestuurd door theaterdirecteuren en het stadsbestuur om aandachtig naar een optreden te kijken. De ‘aandachtsproblematiek’, een spanning tussen aandacht en verstrooiing, werd voor het eerst aangewezen door cultuurhistoricus Jonathan Crary en Jonckheere laat zien dat deze problematiek niet alleen aanwezig was in de grootstad, maar ook doorwerkte in verschillende lagen van de provinciale Gentse samenleving in de late negentiende eeuw. Deze nieuwe aandachtige manier van kijken werd vanaf deze periode als superieur gezien tegenover een verstrooide, meer afwezige houding. Terwijl in de provinciestad Gent werd ingezet op een vergroting van de aandachtige houding bij het theaterpubliek, weken ook veel Gentenaren uit naar commerciële theaters, zoals het café-concert, waar een spectaculair en veelzijdig programma werd aangeboden waarbij een aandachtige houding niet vereist was.

Jonckheere toont in het eerste deel van haar werk verschillende voorbeelden die het aandachtsregime van het Grand Théâtre illustreren, zoals de afbouw van het gevarieerde theaterprogramma, de evolutie in acteerstijl, het invoeren van vaste zitplaatsen en het verbod op consumptie in de theaterzaal. Deze zaken zorgden ervoor dat in het Grand Théâtre de aandacht steeds meer naar het podium werd getrokken en dat de sociale functie van het theater waarin zien en gezien worden erg belangrijk was, minder op de voorgrond trad. Men werd in het theater geacht aandachtig te kijken en te luisteren en deze tendens was, zo laat Jonckheere zien, niet alleen in het theater, maar ook in de rest van de samenleving sterk aanwezig. Wetenschappers, journalisten, het stadsbestuur, genootschappen en verenigingen probeerden de aandachtige houding in alle lagen van de samenleving te laten doorwerken.

Hierdoor konden ook het café-concert en het variététheater zich ontwikkelen, aangezien veel Gentenaren nog steeds behoefte hadden aan afleiding van het moderne en gejaagde fin du siècle-leven. Zaken zoals losse stoelen en tafels tegenover vaste zitplaatsen, een veelheid aan verschillende acts per avond en de centrale rol van alcohol en aantrekkelijke vrouwen zorgden ervoor dat er in de commerciële theaters minder aandacht was voor wat zich op het toneel afspeelde. Jonckheere brengt hier nog enige nuance aan door te laten zien dat het café-concert meer gericht was op de carnavaleske verstrooiing en dat in het variététheater Nouveau Cirque aandacht en verstrooiing juist hand in hand gingen, omdat dit theater kenmerken van het Grand Théâtre en het café-concert combineerde.

Grotere ontwikkelingen worden door Jonckheere op natuurlijke wijze aangevuld met individuele voorbeelden van variététheaters of artiesten en veel verschillende afbeeldingen illustreren haar narratief. Zo laat zij aan de hand van kunstwerken en schetsen van Jules De Bruycker zien hoe het eraan toe ging in de verschillende theaterzalen. De werken van de kunstenaar geven niet alleen een mooie illustratie van verschillende praktijken binnen de theaterzaal, maar zorgen ook voor een rode lijn in dit boek.

Jonckheere richt zich in verschillende hoofdstukken ook op aandachtspraktijken buiten de theaterzaal. Het is zeker interessant dat zij een bredere maatschappelijke context schetst waarin de verandering in aandachtspraktijken bezien moet worden. Echter, aangezien deze vormen van disciplinering wel aansluiten bij een belangrijker wordend aandachtsregime in de moderne samenleving van het fin du siècle, maar soms de verbinding met het theater pas later wordt gezocht, lijken deze eerst nog los te staan van Jonckheeres argument over aandacht in de Gentse theaters. Later, wanneer zij doorgaat over de wetenschappelijke aandacht voor het concentratievermogen van het individu, wordt duidelijker op welke manieren deze vormen van disciplinering en het bevorderen van het aandachtsregime in de gehele samenleving aansluiten op de kwestie van aandacht in het Gents theater.

Aandacht! Aandacht! is een werk dat niet alleen licht schijnt op het nog altijd onderbelichte low brow-entertainment zoals dat in het variététheater, maar dit ook nog verbindt met de high brow-cultuur van het Grand Théâtre. Op deze manier geeft Jonckheere mooi weer hoe er in de negentiende eeuw een spanningsveld bestond tussen aandacht en verstrooiing in de Gentse theaters en hoe deze theaters zelf een actieve rol hadden in het vormen en sturen van de verschillende aandachtspraktijken.

Veerle Driessen, afgestudeerd researchmasterstudent Geschiedenis, Radboud Universiteit Nijmegen
Bli ach

Boekrecensie: Regionalism and modern Europe. Identity construction and movements from 1890 to the present day

Xosé M. Nuñez Seixas & Eric Storm, red.

Londen & New York: Bloomsbury, 2019. 365 p.
ISBN 978 1 4742 7519 4
€29,66

Sinds 2010 groeit de markt in – veelal glossy – magazines die de tradities en identiteit van specifieke Nederlandse regio’s in kaart brengen. Noorderland Magazine, Mijn Gelderland en In Brabant, een tijdschrift bedoeld om ‘u, de lezer, aan het denken te zetten over wat het betekent om Brabander te zijn’, trekken een vast lezerspubliek en laten zien dat regionalisme vandaag de dag sterk leeft. Deze fascinatie voor regionaal erfgoed en identiteit is echter niet alleen van deze tijd: tijdschriften zoals De Maasgouw (1879-), Eigen erf; geïllustreerd familieweekblad voor Overijssel en Drenthe (1926-50), Brabantia Nostra (1935-42) en Het Noorden in Woord en Beeld (1925-53) tonen aan dat regionalisme ook in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw enorm in zwang was.

Regionalism and modern Europe verbindt deze verschillende hoogtijdagen van regionalisme in Europa vanuit diachronisch perspectief. De afzonderlijke artikelen schetsen een historische ontwikkeling van regionalisme, vanaf de laat negentiende eeuw tot nu, en vergelijken verscheidene Europese casussen met elkaar. Jan-Henrik Meyers bijdrage geeft voorbeelden van regio’s in Duitsland, Italië, Polen en voormalig Joegoslavië om de historische rol van regionale initiatieven tot natuurbehoud te analyseren. Irina Livezeanu en Petru Negurǎ onderzoeken de dynamiek tussen regionalisme en nationalisme in diverse historische grensgebieden zoals Transsylvanië, het Banaat, Moldavië en Slowakije.

Deze aanpak biedt de lezer niet alleen een gedegen geschiedkundig perspectief op de rol en representatie van regio’s in Europa, maar ook een zeer waardevolle aanzet om regio’s juist vanuit een transnationaal perspectief te beschouwen. Dit is een broodnodige visie als we de internationaal verspreide representaties van regio’s via bijvoorbeeld wereldtentoonstellingen, de media en in vertaalde streekliteratuur in ogenschouw nemen. De bundel geeft middels deze vergelijkende casussen een verfrissende blik op een onderzoeksveld dat in het verleden vooral gedomineerd werd door onderzoek naar regionalisme in relatie tot nationalisme, zoals onder meer blijkt uit Timothy Baycrofts Culture, Identity and Nationalism (2004) en Joost Augusteijns en Eric Storms Region and State in Nineteenth-Century Europe (2012).

Nuñes Seixas en Storm verwijzen in hun introductie terecht naar het wetenschappelijke debat rondom ‘regional nationalism’ (p. 4), een term ontleend aan het werk van Michael Keating, en problematiseren het onderscheid tussen nationalisme en regionalisme middels voorbeelden zoals Catalonië en Luxemburg. Regionalisme, zo schrijven Seixas en Storm, is bij uitstek een ambigu begrip en voor meerdere interpretaties vatbaar. Dat blijkt ook uit de essays die regionalisme vanuit respectievelijk economisch (Smith-Peter), cultureel (Hopkin) en politiek perspectief (Petrosino) voor het voetlicht brengen en meestal ook een relatie tussen deze diverse niveaus van regionalisme laten zien. Zo beschrijft James Kennedy de samenhang tussen cultureel regionalisme, in de vorm van literatuur, taalgebruik en folklore, en politiek regionalisme in onder meer Schotland, Wales en Noord-Ierland. Nuñes Seixas laat op overtuigende wijze zien hoe regionale culturen in met name Baskenland en Catalonië cultureel en politiek weerstand genereerden tegen Franco’s fascistische regime.

Problematisering van bestaande opvattingen over Europees regionalisme, in het verleden en heden, is de kracht van deze verzameling wetenschappelijke essays. Deze bestaan uit een aantal thematische essays over voedsel, folklore, toerisme en taal, gevolgd door drie bijdragen over politiek regionalisme en een derde boekdeel dat een aantal specifieke geografische casussen omvat, waaronder Rusland, de Baltische Staten en Scandinavië. Deze problematisering betreft vaak de veranderende opvattingen over de regio door de tijd heen. Eric Storms bijdrage over toerisme laat een verschuiving zien van een denken over de regio in termen van authenticiteit naar wat we vandaag de dag ‘branding’ noemen. Regio’s krijgen een bepaalde identiteit toebedeeld die goed in de markt ligt en toeristen naar de streek lokt. De maakbaarheid van regio’s en hun identiteit en het idee van ‘branding’ bieden mijns inziens bruikbare handvaten om ook naar regionalisme in het verleden te kijken, iets wat te weinig blijkt uit Storms stuk. Kijken we bijvoorbeeld naar tijdschriftartikelen zoals ‘Mooi Twente’ in Eigen Erf (28 juni 1935) en een artikel over Connemara in The Irish Tourist (mei 1896), dan zien we hoe fotografie en tekst worden ingezet om een aantrekkelijk beeld van een ‘eigen’ streek te construeren.

Het artikel over folklore van de hand van David Hopkin introduceert terminologie vanuit de natuurwetenschappen, zoals ‘ecotype’ (p. 47), om juist de specifieke lokalisering van regionale culturen aan de kaak te stellen. Hij laat middels voorbeelden uit Bretagne, Portugese regio’s, West-Ierland en Karelië zien dat we veel landgrensoverschrijdende overeenkomsten kunnen vinden tussen het gebruik van folklore, naast specifieke variaties. Hopkins hoofdstuk openbaart daarmee een transnationale aanpak die het idee van begrensde regionale culturen ondermijnt. Bovendien stelt hij relevante vragen in zijn stuk: is het onderscheid dat gemaakt wordt tussen etnografie als materiële cultuur en folklore als mondeling overgeleverde cultuur legitiem? Kijken we bijvoorbeeld naar de Ierse Revival dan is dit inderdaad niet zo duidelijk: orale tradities van volksverhalen werden door schrijvers zoals Lady Gregory en W.B. Yeats opgetekend. Hopkins artikel kan in dat opzicht ook als methodologisch grensverleggend worden beschouwd.

Het aan de kaak stellen van grenzen is een terugkerend thema in Regionalism and Modern Europe. Daarnaast laten diverse artikelen zien hoe regionalisme beïnvloed wordt door globalisering en andersom. Johannes Kabatek stelt dat migranten vaak de streektaal leren in plaats van de gestandaardiseerde variant vanwege contact met de lokale bevolking. Storm poneert de term ‘homesick tourism’ (p. 111) om de transnationale toeristische toestroom van diasporagemeenschappen naar regio’s in het ‘thuisland’ te beschrijven. Meyer beschrijft hoe maatregelen rondom klimaatsverandering regionale gemeenschappen, die hun streek willen beschermen, vaak in conflict brengen met nationale of zelfs Europese overheden. Kolleen M. Guy richt zich op de populariteit van regionaal geproduceerd voedsel door de eeuwen heen, met aandacht voor de impact van internationale distributie. Ze geeft een originele invalshoek, al verdient het thema rampen meer aandacht: het is juist in zo’n context dat regionale gemeenschappen internationale solidariteit lieten zien.

Regionalism and Modern Europe biedt veel stof tot nadenken voor onderzoekers van Europa in de moderne tijd en met name het stuk van Joep Leerssen over regionalisme in de Lage Landen verschaft verhelderend inzichten in dit onderwerp op het gebied van Nederland en België, met betrekking tot taal, regionale bewegingen en religie. Dat elk hoofdstuk bovendien voorzien wordt van verdere leessuggesties met betrekking tot het onderwerp, wekt verdere nieuwsgierigheid naar een scala aan andere voorbeelden en transnationale invalshoeken om regio’s te bestuderen.

Marguérite Corporaal, hoogleraar Ierse Literatuur in Transnationale Contexten, Radboud Universiteit. Zij leidt het door NWO met een VICI beurs gehonoreerde project Redefining the Region: the Transnational Dimensions of Local Colour (2019-24; VI.C.181.026). Tevens is zij projectleder van Heritages of Hunger, dat gefinancierd wordt middels een NWO-NWA –ORC subsidie (2019-24).

Boekrecensie: Organizing Democracy. Reflections on the Rise of Political Organization in the Nineteenth Century

Henk te Velde en Maartje Janse, red.

Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2017. 295 p.
ISBN 978 3 319 50019 5
€108,99

De artikelenbundel Organizing Democracy is het product van een driedaagse conferentie gehouden in 2014. Deze was onderdeel van het door Henk te Velde en Maartje Janse geleide NWO-onderzoeksproject The Promise of Organization. De bundel beoogt een geschiedenis te geven van negentiende-eeuwse politieke organisatievormen die niet enkel politieke partijen, maar ook volksvergaderingen, pressiegroepen en clubs omvat. De geschiedenis van politieke organisaties is immers niet die van de lineaire ontwikkeling van de politieke partij – ook al heeft oudere historiografie dit vaak gelijkgesteld – maar één van experiment en innovatie met velerlei organisatievormen. Dit experiment was vaak omstreden en de uitkomst was ongewis, maar de deelnemers eraan wilden – zo stellen Janse en Te Velde in de inleiding – allen ‘de democratie organiseren’. Organizing Democracy is een verzameling case studies uit verschillende landen hiernaar, waarbij niet de mogelijke verschillen tussen nationale trajecten, maar juist de overeenkomende ervaringen van negentiende-eeuwse organisatoren in de Verenigde Staten en West-Europa centraal staan.

De inleiding onderscheidt drie organisatietypes – de volksvergadering, de single-issue pressiegroep en de politieke partij – die voor tijdgenoten echter niet zo netjes onderscheiden waren. Gita Deneckere en Geerten Waling tonen in hun bijdrages hoe zowel Vlaamse arbeiders en middenklasse-radicalen in de jaren 1830, als Parijse en Berlijnse revolutionairen in 1848 experimenteerden met hybride vormen van volksvergaderingen, demonstraties en clubs. Reeve Huston beschrijft in een fascinerend artikel de openbare volksvergaderingen die in de VS in de jaren 1816-1828 gehouden werden over tal van economische beleidsonderwerpen. Dat petitioneren een zelfstandig politiek actiemiddel was dat in Groot-Brittannië in de vroege negentiende eeuw massale en georganiseerde vorm aannam, laat Henry Miller zien. Janse toont hoe succesvolle negentiende-eeuwse combinaties van deze actie- en organisatievormen als de Irish Catholic Association in de perceptie van tijdgenoten als ‘machine’ opereerden.

De tweede helft van de bundel is toch vooral aan de politieke partij gewijd. Nicolas Rousselier betoogt in een bijdrage die ietwat als overzichtsartikel aandoet waarom politieke partijen in Frankrijk minder voet aan de grond kregen dan elders. De Duitse liberaal-nationalistische Nationalverein was een hybride van pressiegroep en lokale civil society-organisaties die volgens Andreas Biefang in de jaren 1860 trekken van een politieke partij kreeg. Anne Heyer vergelijkt retoriek en praktijk van ledenparticipatie van de Britse National Liberal Federation en de Duitse Sozialdemokratische Arbeiterpartei, beiden de eerste massapartijen in hun land. Robert Allen verricht een interessante studie op microniveau naar de radicale netwerken en organisatoren die in New York in de jaren 1880 juist náást de twee grote politieke partijen opereerden. Hanneke Hoekstra levert de enige bijdrage die primair over de rol van vrouwen in het negentiende-eeuwse politieke bedrijf gaat, met een artikel over de political hostess (de organisatrice van politieke diners en salons) in Groot-Brittannië. Te Velde sluit af met een ideeënhistorische analyse van de invloedrijke studies naar politieke massapartijen rond 1900 van onder meer Mosei Ostrogorski en Max Weber.

De transnationale opzet van de bundel, waarin ervaringen in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en continentaal West-Europa meegenomen worden, is sterk. Dat geldt ook voor de lange termijn die de bundel bestrijkt, en de nadruk op de veelvormigheid van politieke organisatie. Een bundelconclusie mist echter. Dat is jammer, want het was interessant geweest te lezen welke casusoverstijgende conclusies de auteurs trekken uit de door hen geconstateerde overeenkomende ervaringen. En ook al is het niet de insteek van de bundel, ook een reflectie op mogelijke verschillen was interessant geweest. Tegelijk lijkt – ondanks de bedoeling van de bundel te breken met een lineair vooruitgangsperspectief – de overeenkomende ervaring van participanten veelal die van ontdekking, participatie en democratisch agentschap te zijn. Dat sommige politieke en maatschappelijke organisaties in de negentiende eeuw ook een remmend effect op democratisering en politisering gehad zouden kunnen hebben (denk aan monarchistische politieke clubs, elitaire kiesverenigingen, en herensociëteiten zoals onder meer bestudeerd door Jan Hein Furnée) blijft zo buiten beeld.

De keuze voor de negentiende eeuw is tenslotte helder – dit was de eeuw waarin politieke organisaties een schaalvergroting ondergingen, langzaamaan geaccepteerd raakten en uiteindelijk als onderdeel van het politieke domein werden geconceptualiseerd – maar toch wordt de (revolutionaire) late achttiende eeuw door haar enkel terugblikkend te behandelen mijns inziens wat tekortgedaan. Juist Britse radicalen, Amerikaanse en Franse revolutionairen, en Nederlandse Patriotten en Bataven experimenteerden met combinaties van volksvergaderingen, petitionnementsacties en politieke clubs, waar in de negentiende eeuw op voortgebouwd kon worden. Organizing Democracy is desalniettemin een belangrijke en veelzijdige bijdrage aan de studie naar politieke organisaties in de negentiende eeuw, die terecht benadrukt dat de ontwikkeling hiervan zoveel meer omvatte dan het streven naar politieke partijvorming.

Adriejan van Veen, universitair docent Politieke Geschiedenis, Radboud Universiteit Nijmegen

Boekrecensie: Oranjedriften. Orangisme in de Nederlandse politieke cultuur, 1780-1813

Laurien Hansma

Hilversum: Verloren, 2019. 237 p.
ISBN 978 908 704 768 9
€25,-

Boekenkasten met werken over de achttiende- en negentiende-eeuwse Nederlandse geschiedenis kleuren gestaag Oranje. Na recente studies als Bart Verheijens Nederland onder Napoleon en Pieter van Wissings biografie van de orangistische broodschrijver Philippus Verbrugge, is er opnieuw een belangrijke bouwsteen toegevoegd aan de studie van het orangisme in de Nederlandse politieke cultuur tijdens de patriottentijd en Bataafs-Franse periode. In Oranjedriften. Orangisme in de Nederlandse politieke cultuur, 1780-1813 onderzoekt historica Laurien Hansma het politieke denken van orangisten. Het boek is de handelseditie van het proefschrift dat zij verdedigde aan de Universiteit Groningen. De revisionistische geschiedschrijving over de patriottentijd (1787-1801) heeft volgens Hansma opvallend weinig aandacht besteed aan de bijdrage die orangisten geleverd hebben aan het politieke denken in de Bataafse Republiek (p. 11, 92). Terecht merkt Hansma in de inleiding op dat de politieke cultuur in deze periode niet te begrijpen is zonder de bijdrage van orangistische vertogen en praktijken hierin te betrekken.

In navolging van Keith Bakers definitie van politieke cultuur legt Hansma de nadruk op de ideeën, politieke vertogen en praktijken waarmee aanhangers van het Huis van Oranje-Nassau hun orangisme vormgaven. Behalve het eerste hoofdstuk – waarin het erfstadhouderschap vanaf 1747 wordt geïntroduceerd – is het boek chronologisch opgebouwd. De hoofdstukken twee tot en met zes zijn opgedeeld in drie paragrafen die achtereenvolgens het Huis van Oranje, publiek orangisme en de ontwikkeling van orangistische ideeën behandelen. Het zwaartepunt ligt telkens op het constitutionele denken in de derde paragraaf, waarmee Hansma wil laten zien dat het orangistische (tegen)geluid verder ging dan de pro-stadhouderlijke leuzen en opstandjes die in de tweede paragrafen aan bod komen.

Hansma staat voor een uitdaging. De orangisten produceerden, aldus Hansma, langdradig materiaal dat in vergelijking met bijvoorbeeld staatsgezinde theorieën niet van hoog niveau was of bijzonder origineel (p. 29, 77). Toch slaagt ze erin op basis van de weinig overtuigende orangistische argumenten een duidelijk beginpunt aan te merken van hun eigen vertoog, waarmee zij het stadhouderschap verdedigden tegenover de patriotten (p. 90). De Omwenteling van 1795 had een directe invloed op de politieke opvattingen van de orangisten. Aanvankelijk bleven de orangisten inhoudelijk hameren op het herstel van de oude constitutie en reageerden zij vooral op de Bataafse ideeën door deze af te keuren. Schoorvoetend accepteerden zij het bestaan van een geschreven grondwet en volkssoevereiniteit in hun discours (p. 129, 148).

Doorlopend bespreekt Hansma de bestaande historiografie en stelt deze behoedzaam bij. In tegenstelling tot wat Wyger Velema heeft beweerd, oordeelt Hansma bijvoorbeeld dat de orangisten – een enkeling daargelaten – grote geleerden slechts ter illustratie inzetten bij hun tegenoffensief in de discussie over volkssoevereiniteit en representatie, in plaats van ze te gebruiken ter verdieping van hun argumentatie (p. 51). Daarnaast geeft haar analyse van de krantenberichten over de mislukte invasie van 1799 aan dat er wellicht meer animo was voor de terugkeer van Oranje dan door Niek van Sas is gesuggereerd (p. 138). Ten tijde van het Koninkrijk Holland signaleert Hansma een intrigerende tweedeling in de ontwikkeling van het orangisme. De roep om de terugkeer van Oranje-Nassau was enerzijds onderdeel van het nationale verzet tegen de monarchie van Lodewijk Napoleon, terwijl de pamfletten die ze bespreekt ook laten zien dat de terugkeer van Oranje-Nassau als stadhouder niet langer voor mogelijk werd gehouden (p. 175). Hiermee beaamt Hansma het standpunt van Van Sas dat de nationalisering van het vaderlandse verleden in deze periode de Oranjes rehabiliteerde als een historisch fenomeen.

Ze vermeldt de discussie die historici voeren over of de overgang van republiek naar monarchie in 1806 moeiteloos verliep of niet, maar gaat zelf verder met de vraag wat de invloed van de transitie was op het orangisme (p. 154). Het was interessant geweest als ze na het vaststellen van deze invloed op de twee stromingen van het orangisme, had gereflecteerd op de invloed van het orangisme op de staatkundige transitie. Hansma wijst op de overeenkomsten tussen het praktisch ingestelde 17e-eeuwse orangisme dat Jill Stern bestudeerde (p. 29, 88) en haar onderzoeksperiode. Impliciet slaat haar werk ook een brug naar het werk van Henk te Velde en Anne Petterson die het orangisme respectievelijk als een liberaal elitair en volks fenomeen hebben bestudeerd voor de latere negentiende en vroege twintigste eeuw.

De verdienste van dit boek is dat het aantoont dat het orangisme tussen 1780 en 1813 een factor was om rekening mee te houden voor de patriotten, de Bataven en Fransen, en niet gereduceerd kon worden tot een marginale onderstroom. In die zin is de opzet van het boek geslaagd, al doet de driedeling – die aan het begin van ieder hoofdstuk uitvoerig wordt toegelicht – op den duur wat schools aan. Dat neemt niet weg dat hiermee een belangrijke studie is toegevoegd aan het orangisme als serieus fenomeen van de Nederlandse politieke cultuur. De goed verzorgde en rijk geïllustreerde uitgave onderstreept dat het belang van het orangisme in de Nederlandse politiek en maatschappij een breed publiek verdient.

Lauren Lauret is als postdoc onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis in Leiden en als junioronderzoeker werkt zij mee aan een onderzoek in opdracht van de Tweede Kamer bij Advies & Actualiteit van de Radboud Universiteit

Boekrecensie: De kolonieman. Johannes van den Bosch (1780-1844). Volksverheffer in naam van de koning

Angelie Sens

Amsterdam: Uitgeverij Balans 2019. 477 p.
ISBN 978 94 6003 891 4
€39,-

De jaren 1795-1830 vormen een woelige episode in de Nederlandse geschiedenis. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ging ten onder, werd omgevormd tot een Franse vazalstaat en daarna ingelijfd door Napoleontisch Frankrijk. Uiteindelijk herrees uit de as van de Republiek een eenheidsstaat onder monarchale leiding van Willem I. In deze periode van staatkundige omwentelingen leefde Johannes van den Bosch. Deze militair werd algauw de meest invloedrijke raadgever van de kersverse koning. Van den Bosch kon dan ook bogen op aanzienlijke wapenfeiten. Hij initieerde de stichting van de befaamde Maatschappij van Weldadigheid en ontwierp het voor de schatkist uiterst lucratieve Kultuurstelsel. Het is merkwaardig dat er tot voor kort geen fatsoenlijke biografie over hem bestond. Gelukkig is historica Angelie Sens de uitdaging aangegaan. Het resultaat mag er wezen: een kloek boek over een bejubelde én verguisde staatsman.

Sens laat in deze biografie zien dat het leven van Van den Bosch in het teken stond van een aantal ambitieuze kolonisatieprojecten. Van den Bosch, geboren in het Gelderse Herwijnen, begon zijn koloniale carrière als militair op Java in 1798. In de ommelanden van Batavia wijdde hij zich aan watermanagement en landontginningen. Na een conflict met de Bataafse generaal Daendels, nam hij ontslag. De gouvernementsbetrekking maakte plaats voor een grootgrondbezitterschap op Java. In 1810 begon zijn reis huiswaarts. Na de terugkeer in patria zette Van den Bosch zijn loopbaan in de Nederlandse krijgsmacht voort.

In 1818 diende een volgend kolonisatieproject zich aan. Van den Bosch stichtte, onder auspiciën van prins Frederik, de Maatschappij van Weldadigheid. Deze particuliere organisatie verwierf grote percelen ‘woeste grond’ in het noorden van Nederland, om er vervolgens in recordtempo landbouwkoloniën uit de grond te stampen. Daar werden ‘luilevende doch werkwillige arbeiders’ tewerkgesteld. Later werden er ook koloniën voor werkonwilligen opgetuigd. De grondgedachte was dat de kolonisten door noeste arbeid, discipline en tucht betere burgers zouden worden. Het leek een win-winsituatie: de steden werden verlost van (de overlast van) de minstbedeelden, terwijl de ontginning van gronden de binnenlandse landbouwproductie kon verhogen. De exploitatie van de gronden bleek echter weinig rendabel, met financiële problemen tot gevolg.

Eind jaren twintig stond de Nederlandse economie op de rand van de afgrond. Koning Willem I vestigde zijn hoop op de eigenzinnige Van den Bosch. Aan hem de eer om een masterplan te ontwerpen dat de overheidsfinanciën uit het slop zou trekken, de synergie tussen de verschillende rijksdelen bevorderen en Nederland opnieuw – zoals in het VOC-tijdperk – een rol op het wereldtoneel bezorgen. Het Nederlandse imperium moest winstgevend worden, en snel ook. Van den Bosch presenteerde daarop een blauwdruk vol ‘bosschiaansche stokpaardjes’ voor een hernieuwd koninkrijk. Dat verbaast niet. Hij was immers een ‘gedreven schrijver en een pragmatisch denker’, zo memoreert Sens.

Mettertijd groeide Van den Bosch uit tot dé personificatie van koloniaal-Nederland. Hij werd in 1828 uitgezonden naar Suriname en de Antillen. Tegen zijn zin, zo blijkt uit dit boek. Hij had gezondheidsproblemen en vond dat zijn werkzaamheden voor de Maatschappij prioriteit moesten krijgen. Majesteit dacht daar klaarblijkelijk anders over. Eenmaal in de Cariben ontpopte Van den Bosch zich als daadkrachtig bestuurder. Sens besteedt uitgebreid aandacht aan zijn stellingname in het slavernijdebat. Dat is, gezien de toenemende belangstelling voor het slavernijverleden, niet verwonderlijk. De Nederlandse commissaris-generaal stelde zich – en dat is opvallend – gematigder op dan veel van zijn tijdgenoten. Hij was weliswaar geen abolitionist, maar vond dat de levensomstandigheden van slaven verbetering behoefden en handelde dienovereenkomstig.

Net terug uit ‘de West’ werd Van den Bosch door de koning naar ‘de Oost’ gestuurd. In Nederlands-Indië maakte de gouverneur-generaal furore als bedenker en uitvoerder van het – door Multatuli later zo gehekelde – Kultuurstelsel. Dat systeem bleek een gouden greep, althans voor het moederland. Na zijn repatriëring bestierde Van den Bosch vanaf 1834 het ministerie van Koloniën. Indië werd toen, in de roemruchte woorden van zijn opvolger als minister van Koloniën J.C. Baud, ‘de kurk waarop Nederland drijft’. Ondertussen groeide de kritiek op ‘zijn’ Kultuurstelsel. Van den Bosch deed echter geen concessies. Het stelsel bleef intact en werd pas enkele decennia later – na de publicatie van Max Havelaar – afgeschaft. Hij zou het niet meer meemaken. Na een hoogoplopend conflict met het parlement over de begroting voor 1840 trad Van den Bosch af. De koning liet zijn belangrijkste adviseur na enig tegenstribbelen gaan, tooide hem met de grafelijke titel en benoemde hem tot minister van Staat. Van den Bosch stierf in 1844.

In de inleiding stelt Sens dat dit boek meer is dan een biografie alleen. En inderdaad, het is ook – of misschien wel: vooral – een portret van het Koninkrijk der Nederlanden in haar opbouwfase. Sens spreidt een grote feitenkennis tentoon en reikt de lezer interessante wetenwaardigheden over de negentiende eeuw aan. Zo weet ze een intrigerend en rijkgeschakeerd tijdsbeeld te schetsen. Soms strooit de historica wel erg royaal met details. Hierdoor raakt de rode draad uit het zicht en verdwijnt Van den Bosch naar de achtergrond. Het hoofdstuk over de Maatschappij is bijvoorbeeld meer een petite histoire over het geesteskind dan een biografische vertelling over de geestelijk vader. Ook zijn de beschouwingen over het kolonialisme, evenals de beschrijvingen van familieperikelen, hier en daar wat breedsprakig. Toch zal het de lezer vermoedelijk niet storen dat de auteur af en toe een zijpad bewandelt. Sens’ betoogtrant blijft namelijk, ondanks de hoge informatiedichtheid, steeds helder en levendig. Dat is knap.

Dit boek is een belangrijke bijdrage aan de geschiedschrijving over de Koloniën van Weldadigheid. Daarnaast is het een must voor (rechts)historici die zich bezighouden met de vroeg-koloniale staat en het Nederlands-Indische Kultuurstelsel. Kultuurstelsel en koloniale baten, het proefschrift van wijlen Cees Fasseur, gold decennialang als standaardwerk over deze thematiek. De onderhavige biografie vormt hierop een welkome moderne aanvulling. Sens biedt namelijk inzicht in de drijfveren en beweegredenen van Van den Bosch, beschrijft de sociaaleconomische aspecten van het Kultuurstelsel en heeft oog voor de soms desastreuze uitwerking ervan op de bevolking van de Indonesische archipel. Lezenswaardig is ook de epiloog. Daarin laat Sens zien dat zowel progressieve als conservatieve krachten – ‘links’ én ‘rechts’ – met Van den Bosch en zijn erfenis aan de haal zijn gegaan.

Ten slotte nog dit. Het bijeensprokkelen van de schriftelijke nalatenschap van Van den Bosch zal niet altijd eenvoudig zijn geweest. Hij liet namelijk geen memoires of dagboeken na en had ook nog eens, in de woorden van Sens, ‘een dramatisch onleesbare hand van schrijven’. Bovendien bevond een deel van het relevante materiaal zich in de koloniale archieven in Indonesië. Desalniettemin is Sens erin geslaagd een indrukwekkend bronnencorpus te verzamelen. Ze traceerde Van den Bosch’ briefwisselingen met familieleden en vrienden, zijn uitvoerig genoteerde plannen voor kolonisatieprojecten en zijn belangrijkste publicaties. Gelukkig wist ze deze te ontcijferen en zo zijn gedachtegoed voor een breder publiek toegankelijk te maken. Bovenal toont ze met dit bijzondere levensepos aan dat koloniale geschiedschrijving geen specialisatie vormt binnen de Nederlandse geschiedenis, maar daar integraal onderdeel van uitmaakt. Het is dan ook moeilijk voorstelbaar dat er weldra een betere Van den Bosch-biografie zal verschijnen.

Rowin Jansen, promovendus, Onderzoekcentrum voor Staat en Recht van de Radboud Universiteit Nijmegen