Boekrecensie: De publieke man. Dr. P.H. Ritter Jr. als cultuurbemiddelaar in het interbellum

Alex Rutten

Hilversum: Verloren, 2018. 281 p.
ISBN 978 90 8704 730 6
€29,-

In zijn proefschrift beschrijft en analyseert neerlandicus Alex Rutten de literatuur- en cultuuropvattingen van dr. P.H. Ritter Jr., een vergeten cultuurbemiddelaar en publieke man uit het interbellum. Qua vorm staat De publieke man op het spanningsveld tussen twee historiografische genres: Rutten poogde namelijk geen biografie te schrijven, maar schreef een cultuurgeschiedenis van historische benaderingen en schrijf- en spreekplatforms voor cultuurbemiddeling, waarbij zijn lens scherp gesteld stond op subject Ritter.

Thematische hoofdstukken maken het voor de auteur mogelijk de verschillende platforms waarop deze bemiddeling plaatsvond te behandelen. Ritter doet hierbij dienst als gids voor een historische rondleiding door de cultuurbemiddeling van het interbellum, waarbij andere cultuurcritici en -bemiddelaars als Menno ter Braak en A. M. de Jong tegen hem worden afgezet.

De publieke man bestaat uit een inleiding, vier hoofdstukken die elk een platform bespreken, een intermezzo en slotbeschouwingen. De vier hoofdstukken bespreken respectievelijk cultuurbemiddeling in dagbladen, lezingen aan volksuniversiteiten, boekenhalfuurtjes op de radio en uiteindelijk filminleidingen in de bioscoop en aan de volksuniversiteit. Elk hoofdstuk volgt hierbij eenzelfde structuur, waarin een inleidend woord, een voorgeschiedenis van het platform, Ritters opvattingen over het platform en zijn ‘praktijk’ steeds weer terugkomen.

Enerzijds is dit een sterke strategische zet. Het geeft Rutten de mogelijkheid om zowel de historische ontwikkeling van het respectievelijke platform uit te diepen als podium voor cultuurbemiddeling evenals de optie om Ritters ideeën en praktijken in deze historische context te plaatsen. Anderzijds doet het soms afbreuk aan de eenheid van het proefschrift, aangezien de voorgeschiedenissen op momenten te veel een geïsoleerd leven lijken te leiden. Zo wordt over de literatuurlezingen aan de volksuniversiteit een voorgeschiedenis verhaald die teruggaat tot in de achttiende eeuw, terwijl de volksuniversiteiten in hun vooroorlogse vorm pas in 1913 hun deuren openden. Dit is één van die momenten waarop de spanning tussen biografie en een overzichtswerk het grootst is, aangezien Ritter volledig uit het oog lijkt verloren.

Ruttens inspiratie voor het werk is de opkomende school van Middlebrow Studies, een nieuw literatuurwetenschappelijk perspectief op middenklassecultuur. Rutten is opzoek naar de verbinding tussen het literaire en het sociale. Het sociale richt zich op een opkomende middenklasse, bestaande uit onder anderen ambtenaren, docenten, kantoor- en winkelmedewerkers die zichzelf in een proces van opwaartse sociaaleconomische mobiliteit bevonden. De taak van de cultuurbemiddelaar was vervolgens deze nieuwe stand ook in culturele zin tot wasdom te brengen.

Rutten analyseert Ritter in deze context en beschrijft hoe deze bemiddelaar zelf op zijn taak reflecteerde en aan deze vorm gaf. De auteur laat hierbij zowel de verschillen als de gemene delers tussen de diverse platforms zien. Centraal in Ruttens analyse staat de spanning tussen Ritters ambities om een objectieve criticus te zijn en zijn maatschappelijke agenda. Zo probeerde de cultuurbemiddelaar zijn anonieme publiek enerzijds als eenheid aan te spreken en niemand uit te sluiten, onder andere aan de hand van een consequent repertoire retorische middelen om een gevoel van inclusiviteit te creëren, terwijl Ritter anderzijds een gevoel van nationale eenheid wilde propageren. In een land met een hard groeiende culturele output probeerde Ritter tot slot voor zijn publiek de sociale boodschap van boeken en films te ontsluiten, om op deze manier zijn passieve publiek aan te zetten tot reflectie op de maatschappij.

Naast deze spanning tussen objectieve bemiddelaar en gekleurde volksverheffer analyseert Rutten ook de tegenstellingen tussen Ritters streven om diepgaande recensies te verzorgen en zijn rol — aan hem opgelegd door zowel publiek als uitgeverij — om ook een behapbaar overzicht te geven van nieuwe uitgaven. Het zijn scherpe analyses van de auteur, die gebaseerd zijn op een grote hoeveelheid primair bronmateriaal, onder andere voortkomend uit de grote hoeveel publicaties die Ritter heeft nagelaten. Ten slotte heeft Rutten ook nog een paar biografische uitstapjes in het boek opgenomen, waaronder over Ritters familie, zijn ambities en zijn eergevoel.

Deze passages brengen ons weer naar de genrespanning van dit proefschrift. Naar Pierre Bourdieus waarschuwing voor biografische illusies probeert Rutten geen ‘totaalbeeld’ of ‘ware aard’ van Ritter te (re)construeren, maar probeert hij zich tot zijn hoofdvraag te beperken en de lezer slechts Ritters bemiddelaarsopvattingen mee te geven. De keerzijde van deze keuze is dat een helder beeld van Ritter als persoon niet ontstaat. In de leeservaring kan dit verwarrend zijn wanneer Rutten wel de vrijheid neemt om uit te wijden over Ritters relatie met zijn vader, zijn christendom, zijn politiek en zijn dood. Rutten licht hierbij echter steeds maar een tip van de sluier op, voor hij weer vlug terugkeert naar Ritters cultuurbemiddeling. Een voorbeeld van zo’n passage verhaalt over een schandaal waarbij ook Anton Mussert genoemd wordt, gesitueerd in het ‘intermezzo’, dat de ‘zwarte pagina’s’ van Ritters leven samenvat.

Het idee ontstaat dat er meer achter deze Ritter schuilt dan wij te weten komen; evenals een gevoel dat ofwel een traditionele biografie ofwel een uitgebreidere cultuurgeschiedenis meer bevredigend zou kunnen zijn geweest. Enerzijds blijft de lezer gissen naar Ritters persoonlijke facetten, naar een genuanceerd beeld van hoe zijn bemiddeling werd ontvangen, naar zijn jeugd en jaren op leeftijd na het interbellum. Anderzijds zou een algemenere bemiddelingsgeschiedenis de overeenkomsten en verschillen met andere cultuurbemiddelaars en hun ontvangst in een diverse en kritische maatschappij inzichtelijker hebben gemaakt.

Toch is Ruttens methode gerechtvaardigd, aangezien een consensus over wat wel een bevredigend evenwicht tussen individu en context is nooit bereikt zal worden, en, naar Bourdieus waarschuwing, een waar totaalbeeld van een persoon nimmer kan ontstaan. Rutten koos ervoor een overzichtelijk en gericht werk te schrijven, dat ook nog helder is verwoord en goed is onderzocht. Als een leven toch niet in één boek te vangen is, dan kiest Alex Rutten ervoor slechts één strak afgebakende onderzoeksvraag grondig te beantwoorden, zij het met biografische ornamenten. De Publieke Man is biografie noch cultuurgeschiedenis, maar een gedegen en gegronde analyse van dr. P.H. Ritter als cultuurbemiddelaar in het interbellum.

Ward de Kock, researchmasterstudent Geschiedenis, Universiteit Leiden

Boekrecensie: In de Schaduw van Cuypers. Georg Sturm (1855-1923), monumentaal decorateur

Rob Delvigne en Jan Jaap Heij

Amersfoort: Bekking & Blitz Uitgevers, 2017. 216 p.
ISBN 978 90 6109 521 7
€29,90

Bij de officiële opening van het Rijksmuseum in 1885 werd de decoratie van het museum in De Katholieke Illustratie als volgt geprezen:

Het monumentaal tegelwerk aan de verschillende gevels aangebracht, is onovertreffelijk schoon en geeft ook wederom dien onvergelijkbare rijkdom van gedachten te bewonderen, dien wij niet na kunnen laten bij elken tred op te merken en te waardeeren. […] Zeer zelden slechts vindt men zulk een rijke fantazie, zulk een schat aan juiste zinnebeelden weer als hier. De architect van het Rijks-Museum heeft gansche gedichten in zijn teekeningen neergelegd, en daartoe is eene veelzijdige kennis noodig geweest, en een verbeeldingskracht, waarover men verstomd staat. Ook al bevatte het gebouw nog geen enkele schilderij of ander voortbrengsel van kunst, men zou er dagen achtereen in kunnen ronddolen, en er telkens nieuwe schoonheden, nieuwe gedachten in ontdekken.

De serie tegeltableaus aan de buitenkant zou overigens pas in 1901 geheel voltooid worden, en het laatste ensemble interieurdecoraties tien jaar later. De schrijfster, Louise Stratenus, maakt een rondgang door het gebouw en beschrijft afwisselend de decoraties en de kunstwerken in de achtereenvolgende zalen; voor haar vormen deze gezamenlijk één verhaal. Zij prijst het idee om in de Nachtwachtzaal ‘Rembrandt’s heerschappij over het licht’ te verzinnebeelden door beelden van Morgen, Dag, Avond en Nacht. Zo genoot men dubbel: èn van Rembrandts kunst, èn van Cuypers’ zinrijke huldeblijk aan de schilder. Het valt op dat Stratenus in haar lofprijzingen aan het adres van Cuypers geen enkele maal de naam noemt van de uitvoerder van het decoratieprogramma, Georg Sturm. Dit stilzwijgen is symptomatisch voor de reputatie van de kunstenaar, tijdens zijn leven en daarna.

De decoraties van het Rijksmuseum waren zeker niet door Pierre Cuypers (1827-1921) alleen bedacht; zij ontstonden in nauwe samenspraak met zijn opdrachtgever namens het Ministerie van Binnenlandse Zaken Victor de Stuers (1843-1916), en zijn zwager en inhoudelijk adviseur Jozef Alberdingk Thijm (1820-1889). Volgens eigen zeggen maakte Cuypers op basis van hun gezamenlijke ideeën schetsen; die werden vervolgens door Sturm gedetailleerd uitgewerkt en – na goedkeuring – uitgevoerd, al dan niet samen met ingehuurde medewerkers en leerlingen van de Rijksschool voor Kunstnijverheid waar hij docent was. Hoe de relatie tussen Sturm en Cuypers precies was is onduidelijk gebleven. Waarschijnlijk was deze geheel zakelijk, maar Cuypers waardeerde Sturm in artistiek opzicht in elk geval wel: hij heeft hem nog voor diverse andere opdrachten ingeschakeld. De decoratie van het Rijksmuseum echter – verreweg de grootste en belangrijkste opdracht die Sturm kreeg – vormde achteraf een obstakel voor zijn reputatie.

Ten eerste was men in niet-katholieke kringen inhoudelijk minder ingenomen met Cuypers’ ‘schat aan zinnebeelden’ dan in De Katholieke Illustratie; ten tweede was er al in de jaren 1880 een kunstopvatting aan het groeien, waarin geen plaats was voor literaire, niet-beeldende associaties in en rondom een kunstwerk en dus ook niet in de enscenering van een museum. Deze opvatting zou zich uiteindelijk ontwikkelen tot de ‘modernistische’ wijze van museaal presenteren, die zich op het kunstwerk zelf concentreerde en de omgeving daarvan zoveel mogelijk neutraal hield. Het decoratieprogramma was nog niet eens voltooid toen het neutraliseringsproces al inzette: vanaf 1904 werden er vanuit de museumdirectie stappen ondernomen om delen van de decoraties te overdekken of te overschilderen. Gedurende de jaren 1920 werden door toedoen van Frederik Schmidt Degener (hoofddirecteur van 1921 tot 1941) steeds meer schilderingen verwijderd, een proces dat voortduurde tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw.

Het negatieve oordeel over de geschilderde decoraties, die behalve als overbodig ook als flets en schoolplaat-achtig werden ervaren, trof ook de kunstenaar-uitvoerder. Pas toen de waardering voor negentiende-eeuwse historiserende bouw- en schilderkunst kantelde en het museumgebouw de grootscheepse verbouwing onderging die het predicaat ‘terug naar Cuypers’ kreeg, werden ook de lang opgeborgen schilderingen teruggeplaatst en/of gereconstrueerd. En daarmee ontwaakte ook de nieuwsgierigheid naar de persoon die ze materieel had vormgegeven.

Auteurs Rob Delvigne en Jan Jaap Heij, die al eerder een pleidooi ‘Rehabilitation for Georg Sturm’ hadden gepubliceerd (in The Rijksmuseum Bulletin 2013, nr.1), werkten dit uit tot een monografie over de kunstenaar. Geen eenvoudige opgave, aangezien de kunstenaar geen archief en geschriften heeft nagelaten, er kennelijk een bescheiden sociaal leven op na heeft gehouden, wel lid was van kunstenaarsverenigingen maar daarin geen spraakmakende functies heeft vervuld, en weinig aandacht heeft gekregen in de kunstkritiek. Hij was van 1882 tot 1917 docent Monumentale Schilderkunst aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid, maar zijn onderwijs daar lijkt weinig indruk te hebben gemaakt. Later bekend geworden leerlingen als Gerrit Dijsselhof, Albert Hahn, Jac. Jongert, Bart van der Leck, Chris Lebeau en Piet Zwart, hebben zich òf niet, òf heel summier en negatief over hem uitgelaten.

Het merkwaardige is dat dit gebrek aan publiciteit geenszins een beletsel blijkt te zijn geweest voor een bloeiende loopbaan en een zeer grote productie. Georg Sturm, geboren in Wenen, kreeg daar een degelijke opleiding aan de Kunstgewerbeschule en werd in 1882 naar Nederland gehaald om onderwijs te geven aan de Rijksschool. Hij had toen al enige naam gemaakt in Wenen, en ook na zijn vertrek kreeg hij zijn hele leven regelmatig opdrachten uit zijn vaderland. Ook in Nederland ontbrak het hem daar niet aan. Het onderzoek van Delvigne en Heij heeft een veelzijdig oeuvre aan het licht gebracht: naast zijn decoraties van het Rijksmuseum ook die van de Statenzalen in Assen en Zwolle, het Centraal Station van Amsterdam, het Utrechtse Academiegebouw en kleinere projecten. Daarnaast ontwierp hij penningen, tapijten, oorkondes, feestversieringen, het borduursel van de kussens voor de Gouden Koets, een grote hoeveelheid platen voor het losbladige periodiek Dekorative Vorbilder (1890-1915) en hij was zelfs actief op het gebied van de vrije schilderkunst.

Hij werd voor zijn werk goed betaald, maar – en dit is een van de weinige biografische bijzonderheden die over Sturm aan het licht zijn gekomen – zat continu zonder geld. Dit is gebleken uit de correspondentie van Cuypers en De Stuers, want Sturms financiële perikelen hadden veel invloed op de voortgang van de museumdecoratie. Sturm vroeg herhaaldelijk om voorschotten of leningen, had soms geen geld om assistenten te betalen en moest dan veel zelf doen, was genoodzaakt om extra opdrachten aan te nemen waardoor het werk aan het Rijksmuseum vertraagd werd. Meermalen werden deadlines overschreden waardoor De Stuers in moeilijkheden kwam met zijn jaarbudget. Waar Sturm zijn geld aan opmaakte is niet bekend.

Mede door het ontbreken van andere gegevens is de nadruk in dit boek komen te liggen op inventarisatie en beschrijving van het oeuvre, gecombineerd met gegevens over de opdrachtsituatie, vooral die van het Rijksmuseum. Interessant is dat er wordt ingegaan op enkele kunsthistorische kwesties. Allereerst die over de rode draad ofwel het iconografisch concept van het decoratieprogramma van het Rijksmuseum. Jochen Becker (in Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 35, 1984), Bernadette van Hellenberg Hubar (Arbeid en Bezieling, 1997) en Jenny Reynaerts (Museum History Journal 5, 2012) hebben eerder (delen van) de decoratie geanalyseerd; met name de twee eerstgenoemde auteurs hebben een zeer ingewikkeld netwerk van kunsttheoretische en iconografische tradities blootgelegd. Ellinoor Bergvelt daarentegen (in de congresbundel Museale Spezialisierung und Nationalisiering ab 1830, 2011) relativeert dit sterk en stelt zelfs dat er géén samenhangend concept of plan aan het totaal van de decoraties ten grondslag ligt. Delvigne en Heij lijken een tussenpositie in te nemen: er was een overkoepelend programma, maar daarin konden wel tijdens het werkproces onderdelen veranderd worden (ze geven ook voorbeelden).

Een tweede kwestie is de verhouding tussen Cuypers’ opvatting van monumentale kunst en die van de iets later opgekomen, aan het Symbolisme verwante ‘Gemeenschapskunst’. De gemeenschapskunstenaars hadden de neiging om zich tegen de traditionele, ‘katholieke’ decoratiepraktijk te verzetten. Onder andere werd de mythe geconstrueerd dat Antoon Derkinderen (1859-1925), initiator van de Gemeenschapskunst, zich expliciet daarvan afgekeerd zou hebben. Hij kwam in aanmerking voor een opdracht om een van de museumruimtes te beschilderen, maar zou na een zeer kort sollicitatiegesprek zijn opgestapt omdat het dirigisme van Cuypers niet strookte met zijn gemeenschapskunst-ideaal van gelijkwaardigheid van kunstdisciplines. Uit archiefonderzoek is nu gebleken dat de toedracht heel anders is verlopen en dat Derkinderen de opdracht eigenlijk graag had willen krijgen. Ondanks de wel degelijk aanwezige ideologische en stilistische verschillen had het dus weinig gescheeld of het Rijksmuseum zou de kunstgeschiedenis zijn ingegaan als voorbeeld van Gemeenschapskunst – al dan niet in de schaduw van Cuypers.

Lieske Tibbe, onafhankelijk onderzoeker

Boekrecensie: Thuis in elke tijd. Het leven van Kate Kolff (1885-1974)

Catherine Wijnands

Zutphen: Walburg Pers, 2018. 160 p.
ISBN 978 94 6249 355 3
€24,95

In het biografische werk Thuis in elke tijd beschrijft Catherine Wijnands het levensverhaal van haar oma Kate Kolff die leefde van 1885 tot 1975. Ze vervlecht dat levensverhaal met de grote gebeurtenissen op het wereldtoneel van die tijd – de Eerste Wereldoorlog, de dreiging van de communistische revolutie, de crisis van de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog en de snel veranderende naoorlogse maatschappij. Daarnaast vertelt de biografie niet alleen het verhaal van Kate, maar verschaft tot op zekere hoogte een perspectief op het gezinsleven van de gegoede klasse en het netwerk van de familie Kolff.

Kate Kolff werd geboren in Rotterdam als dochter van Herman Kolff en Madelaine Hanegraaff en was de enige dochter in het gezin, dat verder uit drie broers bestond. Van jongs af aan leefde zij het leven van een aristocratisch (jonge)dame in een oud patriciërsgeslacht. Ze trouwde met een man die door haar ouders geschikt was bevonden en kreeg met hem twee dochters. Haar dagelijks leven was vooral gevuld met het afleggen van visites, het ontvangen van bezoek en het aansturen van haar personeel. Nadat haar eerste man jong was gestorven, hertrouwde zij met een man uit dezelfde gegoede Rotterdamse kringen. Hij scheidde na een aantal jaar van haar. Op haar negenenveertigste trouwde zij voor een derde maal, dit keer met een Groningse bankier. In Haren, haar
nieuwe woonplaats, werd zij maatschappelijk actief en maakte ze de oorlog door.

In het voorwoord van het boek legt de auteur uit dat zij dit boek niet alleen heeft geschreven uit bewondering voor haar eigen grootmoeder: ze ziet haar grootmoeder als één van die vele vrouwen die volhardden ‘in tijden van ondergang en wederopbouw’. Aan al deze vrouwen is het boek opgedragen. De auteur heeft gelijk als ze stelt dat er over veel vrouwen nooit wordt geschreven, en het is altijd goed als het levensverhaal van een bijzondere vrouw aan het duister van de familiezolders of archieven wordt onttrokken.

Mijns inziens maakt de auteur echter een vergelijking die niet geheel op gaat: haar oma was niet zomaar een van vele vrouwen. Kate kwam uit een zeer welgestelde Rotterdamse handelaarsfamilie en hoewel geld niet gelukkig maakt en ze ook zeker verdriet heeft gekend, maakt een familiefortuin het leven wel een stuk eenvoudiger, met name in tijden van oorlog. Dat maakt het boek een soort toondoof: de situatie waarin de familie Kolff zich bevond was niet de norm, en dat wordt nergens echt benoemd. Misschien heeft de auteur daar minder oog voor omdat zij zelf ook tot deze familie behoort – als een andere auteur het verhaal van deze vrouw had opgeschreven was het wellicht anders geweest.

Dat gezegd hebbende laat het boek wél heel goed zien hoe de levenswereld van een vrouw uit een welgestelde Rotterdamse familie eruitzag, aan welke sociale voorschriften zij geacht werd zich te houden en in welke netwerken zij zich bewoog. Dat Kate Kolff een bijzonder leven heeft gehad maakt het boek zeker duidelijk. Ook heeft de auteur het kleine verhaal van haar oma knap verbonden met de grote wereldgeschiedenis, meestal door middel van kranten die haar grootmoeder bewaarde. Ze somt dan op wat er zoal in staat – zowel de nieuwsberichten als bijvoorbeeld de advertenties, die vaak ook veel over een bepaalde tijd vertellen. Het netwerk van de familie Kolff zou zeker ook het beschrijven waard zijn geweest – er zaten mensen in als Louis Couperus en schilder Matthijs Maris.

Het leven van Kate Kolff is absoluut een boek waard. De insteek van dat boek had alleen beter gekund: een inkadering in de Rotterdamse handelselite van de late negentiende en de vroege twintigste eeuw had de lezer gelijk duidelijk gemaakt dat we hier niet met een standaard Nederlandse huisvrouw van doen hebben. Een goed voorbeeld van hoe het leven van een ‘gewone’ vrouw inzicht kan bieden is de gelijksoortige biografie Kom vrouwen, aangepakt! De revolutie van socialiste Trien de Haan van Bert Lankester. Ook Lankester beschrijft het leven van een familielid (hoewel hij verder van haar afstond), maar ging dieper in op de historische context, haar netwerk, en haar achtergrond. Afgezien van dit commentaar leest het boek vlot en is het verhaal onderhoudend.

Marieke Dwarswaard, researchmasterstudente Geschiedenis, Universiteit Leiden